Βίκτωρ Σαρηγιαννίδης: Ο Πόντιος «ποιητής της αρχαιολογίας» που ανακάλυψε χαμένους πολιτισμούς στην καρδιά της Ασίας

[Credit: margiana.su/viktor-ivanovich-sarianidi/] Στις 22 Δεκεμβρίου 2013 πέθανε ο φημισμένος επιστήμονας που έφερε στο φως τον πολιτισμό το...

[Credit: margiana.su/viktor-ivanovich-sarianidi/]

Στις 22 Δεκεμβρίου 2013 πέθανε ο φημισμένος επιστήμονας που έφερε στο φως τον πολιτισμό του Ώξου και το θησαυρό του Τίλια Τεπέ.

Η ιστορία του Βίκτωρα Σαρηγιαννίδη, του διαπρεπούς αρχαιολόγου ποντιακής καταγωγής, αρχίζει το 1929 στην Τασκένδη, μέσα σε ένα περιβάλλον που ακόμη κουβαλούσε τις βαθιές πληγές των βίαιων μετακινήσεων πληθυσμών από τον Εύξεινο Πόντο. Οι γονείς του Ιωάννης και Αθηνά Σαρηγιαννίδη, είχαν μεταφερθεί από τη Γιάλτα στο Ουζμπεκιστάν, ακολουθώντας τη μοίρα χιλιάδων Ποντίων που βρέθηκαν διασκορπισμένοι σε περιοχές της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.

Σε αυτό το σκηνικό προσφυγιάς, αλλά και επιμονής για επιβίωση και μόρφωση, μεγαλώνει ο Βίκτωρ, έχοντας από νωρίς την αίσθηση ότι η ταυτότητά του, βαθιά ριζωμένη στον ελληνισμό του Πόντου, θα επηρέαζε καθοριστικά τη διαδρομή του.

Η επιστημονική του πορεία ξεκίνησε στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Κεντρικής Ασίας στην Τασκένδη, όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του το 1952. Σε μια εποχή που η αρχαιολογία της κεντρικής Ασίας βρισκόταν ακόμη στα πρώτα της βήματα και πολλά από τα ιστορικά τοπία της παρέμεναν άγνωστα, ο νεαρός Σαρηγιαννίδης έδειξε από την αρχή μια αξιοσημείωτη προσήλωση στην έρευνα.

[Credit: Σύλλογος Ελλήνων Μόσχας]

Η διαδρομή του στη Μόσχα, στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών, όπου το 1961 απέκτησε τον τίτλο του Master Αρχαιολογίας της Εγγύς και Μέσης Ανατολής, αποτέλεσε καθοριστικό βήμα. Εκεί διαμορφώθηκε η επιστημονική του ταυτότητα και καλλιεργήθηκε η βαθιά του κατανόηση για τους προϊστορικούς πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν ανάμεσα στην Ανατολή και τον ελληνικό κόσμο.

Το 1975, με την εκτενή του μελέτη Το Αφγανιστάν στην Εποχή του Χαλκού και την Εποχή του Σιδήρου, ανακηρύχθηκε διδάκτωρ της Ιστορικής Επιστήμης της Ρωσικής Ακαδημίας. Από το 1955 μέχρι το τέλος της ζωής του υπήρξε σταθερό επιστημονικό μέλος του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας, εκπονώντας δεκάδες αποστολές σε περιοχές που μέχρι τότε οι επιστήμονες θεωρούσαν απροσπέλαστες ή αρχαιολογικά αδιάφορες. Η επιμονή του όμως θα αποδείκνυε το αντίθετο.

Η μεγαλύτερη, ίσως, ανατροπή στη διεθνή αρχαιολογική σκηνή ήρθε το 1978, όταν ο Σαρηγιαννίδης πραγματοποίησε ανασκαφές στο Τίλια Τεπέ του Αφγανιστάν.

Σε μια εποχή που η χώρα βρισκόταν λίγο πριν από την σοβιετική εισβολή και την πολύχρονη πολεμική αναταραχή, ο ίδιος εργάστηκε κάτω από δύσκολες συνθήκες, συχνά μέσα σε ένα σκηνικό αβεβαιότητας και φόβου. Παρ’ όλα αυτά, η ανακάλυψη που ακολούθησε ήταν από τις πιο εντυπωσιακές του 20ού αιώνα: μια νεκρόπολη που περιλάμβανε έξι βασιλικούς τάφους –πέντε γυναικών και ενός άνδρα– συνοδευόμενη από έναν τεράστιο πλούτο χρυσών αντικειμένων, περίπου 20.000 συνολικά. Οι χρονολογήσεις τοποθετούσαν τα ευρήματα στον 1ο αιώνα π.Χ., ενώ η ποικιλία τεχνικών, συμβολισμών και καλλιτεχνικών επιρροών αποκάλυπτε μια κοινωνία πολύπλοκη, κοσμοπολίτικη και οικονομικά ισχυρή.

Από δημοσίευμα: «Ο Βίκτωρας Σαρηγιαννίδης με φόντο εικόνες ευρημάτων από τη νεκρόπολη Τίλια Τεπέ και από τον φρουρούμενο χώρο των ανασκαφών».
[Credit: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών]

Για χρόνια τα αντικείμενα αυτά εκτίθεντο στο Εθνικό Μουσείο της Καμπούλ. Όταν, όμως, η χώρα βυθίστηκε στον εμφύλιο πόλεμο και οι Ταλιμπάν ανέλαβαν την εξουσία, ο θησαυρός θεωρήθηκε χαμένος. Μόνο το 2003, έπειτα από πλήθος εικασιών, αποκαλύφθηκε ότι υπάλληλοι του μουσείου είχαν διακινδυνεύσει τη ζωή τους για να τον κρύψουν σε υπόγειες θυρίδες.

Η διάσωσή του προκάλεσε διεθνή συγκίνηση και επανέφερε στο προσκήνιο την τεράστια αξία του έργου του Σαρηγιαννίδη.

Ωστόσο, η συμβολή του στην αρχαιολογία δεν περιορίστηκε στο Τίλια Τεπέ. Στην όαση Ντασλί του βορείου Αφγανιστάν, ο Σαρηγιαννίδης διερεύνησε μια σειρά κυκλικών οχυρωμένων θέσεων της εποχής του Χαλκού, οι οποίες αποκάλυψαν έναν εξαιρετικά εκλεπτυσμένο πολιτισμό: με αρδευόμενα περιβόλια, οργανωμένους οικισμούς και εκτεταμένη καλλιέργεια δημητριακών. Τα ευρήματα αυτά ανέτρεψαν την επικρατούσα άποψη ότι η έρημος Καρακούμ ήταν πάντα ακατοίκητη και ότι οι πρώτοι μεγάλοι πολιτισμοί είχαν αναπτυχθεί αποκλειστικά γύρω από τις κοιλάδες του Νείλου, του Τίγρη, του Ευφράτη, του Ινδού και του Κίτρινου Ποταμού.

Ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωστής Στεφανόπουλος δίνει βραβείο στον Βίκτωρα Σαρηγιαννίδη. [Credit: αρχείο ΑΠΕ-ΜΠΕ]

Με βάση τις ανασκαφές του, ο Βίκτωρ Σαρηγιαννίδης προσδιόρισε ότι η περιοχή αποτελούσε το κέντρο ενός μέχρι τότε άγνωστου πολιτισμού, τον οποίο η επιστημονική κοινότητα ονόμασε Πολιτισμό του Ώξου, από τον αρχαίο ποταμό που σήμερα είναι γνωστός ως Αμού Ντάρια.

Δεν ήταν λίγες οι φορές που ο ίδιος αναφερόταν σε αυτόν τον πολιτισμό ως τον «πέμπτο πολιτισμό της ανθρωπότητας», καταδεικνύοντας την τεράστια σημασία του. Τα στοιχεία που έφερε στο φως –οχυρωμένες πόλεις, ανακτορικά συγκροτήματα και εντυπωσιακά δείγματα τέχνης– απέδειξαν ότι στην καρδιά της κεντρικής Ασίας υπήρξε μια κοινωνία τόσο εξελιγμένη, ώστε θα μπορούσε να συγκριθεί με τις μεγάλες κοιτίδες του αρχαίου κόσμου.

Ιδιαίτερη θέση στο έργο του κατέχει και η ανασκαφή στο Γκονούρ Τεπέ του Τουρκμενιστάν, όπου ήρθε στο φως ένα μεγάλο ανάκτορο και μια σειρά ναών με σαφείς ενδείξεις πυρολατρείας. Σύμφωνα με τα ευρήματα, στις τελετουργίες αυτές φαίνεται πως χρησιμοποιούνταν μείγμα ουσιών όπως όπιο, κάνναβη και εφέδρα, κάτι που ενισχύει τη σύνδεση του συγκεκριμένου πολιτισμού με πρώιμες μορφές του ζωροαστρισμού.

Η ανακάλυψη των ιερών αυτών χώρων, μοναδικών στο είδος τους, προσέφερε νέα στοιχεία για τις πρώιμες θρησκευτικές πρακτικές στην περιοχή και διεύρυνε σημαντικά τις γνώσεις μας για την εξέλιξη των θρησκευτικών δοξασιών στην Ασία.

O τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας υποδέχεται τον Βίκτωρα Σαρηγιαννίδη, το 2007. [Credit: αρχείο ΑΠΕ-ΜΠΕ]

Η δράση του Σαρηγιαννίδη δεν είχε μόνο επιστημονική διάσταση. Πολλοί τον αποκάλεσαν «ποιητή της αρχαιολογίας», επειδή προσέγγιζε τα ευρήματά του όχι μόνον ως επιστήμονας, αλλά και ως άνθρωπος που αντιλαμβανόταν τη βαθιά ανθρώπινη διάσταση της ιστορίας. Συχνά γινόταν λόγος για τον τρόπο με τον οποίο συνέδεε την προσωπική του καταγωγή και την ελληνική ιστορική μνήμη με τα αρχαιολογικά του ευρήματα, κάνοντας πολλούς να τον συγκρίνουν με τις μεγάλες μορφές του ελληνιστικού κόσμου, ιδιαίτερα με την πορεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία.

Το 1997 απέκτησε την ελληνική υπηκοότητα, μια στιγμή που ο ίδιος θεωρούσε ως επιστροφή σε μια πνευματική πατρίδα.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια της ζωής του δεν ήταν εύκολα. Λόγω προβλημάτων υγείας στα πόδια του και της αδυναμίας του να συνεχίσει τις ανασκαφές με τον ίδιο ρυθμό, ζήτησε από το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού τη σύνταξη που δινόταν στους παλιννοστούντες επιστήμονες. Η αίτησή του απορρίφθηκε και χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια μέχρι να λάβει μια μικρή οικονομική ενίσχυση από τον ΟΓΑ, ύψους 192 ευρώ μηνιαίως. Παρά τις δυσκολίες, παρέμεινε ενεργός και συνέχισε να δημοσιεύει, να διδάσκει και να ολοκληρώνει μελέτες.

Ήταν πατέρας τριών κοριτσιών και, παρά το αξιοσημείωτο επιστημονικό του έργο, παρέμεινε ένας άνθρωπος σεμνός και βαθιά προσγειωμένος.

[Credit: margiana.su/viktor-ivanovich-sarianidi/]

Η πορεία του τιμήθηκε με πολλές βραβεύσεις: ανακηρύχθηκε επίτιμο μέλος της Ελληνικής Ανθρωπολογικής Εταιρίας και της Αμερικανικής Εταιρίας Επιστημών, τιμήθηκε από την Ομοσπονδία Δημοσιογράφων Ρωσίας και έλαβε τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος της Τιμής από την Ελληνική Δημοκρατία. Το Τουρκμενιστάν τον τίμησε με την ανώτατη διάκριση «Μαχτουμκουλύ», ενώ ελληνικά και ομογενειακά σωματεία του απένειμαν δεκάδες τιμητικές διακρίσεις. Το 1998 ανακηρύχθηκε «Πρεσβευτής Ελληνισμού», ενώ το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων τον τίμησε το 2000.

Το συγγραφικό του έργο υπήρξε εξίσου πλούσιο: είκοσι βιβλία σε ρωσική γλώσσα, μεταφρασμένα σε αγγλικά, γερμανικά, ιαπωνικά και ελληνικά, καθώς και περισσότερα από διακόσια επιστημονικά άρθρα σε διεθνή περιοδικά, που αναφέρονται ακόμη και σήμερα ως βασικές πηγές στις μελέτες της περιοχής.

Ο Βίκτωρ Σαρηγιαννίδης έφυγε από τη ζωή στις 22 Δεκεμβρίου 2013 στη Μόσχα. Άφησε όμως πίσω του μια κληρονομιά που άλλαξε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την προϊστορία της κεντρικής Ασίας. Με τις ανακαλύψεις του ανέδειξε έναν ολόκληρο κόσμο που είχε χαθεί κάτω από την άμμο και το χρόνο – έναν κόσμο που σήμερα κατέχει δικαιωματική θέση στην ιστορία των μεγάλων αρχαίων πολιτισμών.

Η ζωή του ήταν η πορεία ενός ανθρώπου ο οποίος, παρά τις δυσκολίες της καταγωγής και τις αντιξοότητες της εποχής, συνέβαλε όσο λίγοι στη διαμόρφωση της σύγχρονης αρχαιολογικής επιστήμης. Ένας Έλληνας του Πόντου που αφιέρωσε τον εαυτό του στην αλήθεια της ιστορίας και έδωσε στην ανθρωπότητα έναν πολιτισμό που είχε χαθεί για χιλιάδες χρόνια.

Πηγή: Pontos News