Η μυστηριώδης ουσία που περιγράφει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος και που έδινε λάμψη στα ρούχα έχει ταυτοποιηθεί — και μπορεί να αγοραστεί ακόμα και σήμερα

Serravalle di Chienti (MC), Τάφος 4 κατά τη διάρκεια της αρχαιολογικής ανασκαφής. Το «πήλινο ψωμί» στην κόγχη είναι εύκολα αναγνωρίσιμο λόγω...

Serravalle di Chienti (MC), Τάφος 4 κατά τη διάρκεια της αρχαιολογικής ανασκαφής. Το «πήλινο ψωμί» στην κόγχη είναι εύκολα αναγνωρίσιμο λόγω του ανοιχτόχρωμου χρώματός του σε σύγκριση με το χώμα της ταφής. [Credit: E. Gliozzo et al. 2026]

Μια διεπιστημονική ομάδα Ιταλών και Ελλήνων ερευνητών πραγματοποίησε μια μελέτη που φαίνεται να γεφυρώνει το παρόν με την αρχαιότητα, συνδέοντας έναν πηλό από την Ούμπρια που χρησιμοποιούνταν ιστορικά για θεραπευτικούς σκοπούς με μια μυστηριώδη ουσία που περιγράφει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος πριν από δύο χιλιάδες χρόνια. Τα αποτελέσματα, που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Archaeological and Anthropological Sciences, υποδηλώνουν μια συναρπαστική συνέχεια στη χρήση ενός τοπικού φυσικού πόρου.

Όλα ξεκινούν με ένα κείμενο-αίνιγμα του 1ου αιώνα μ.Χ. Ο Ρωμαίος φυσιοδίφης Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, στo έργο του «Φυσική Ιστορία», περιέγραψε διάφορους τύπους creta (λατινικός όρος που μπορεί να μεταφραστεί ως πηλός ή χώμα) που χρησιμοποιούνταν στην επεξεργασία υφασμάτων. Μεταξύ αυτών ανέφερε το creta umbrica, μια ουσία που προέρχονταν από την Ούμπρια και χρησιμοποιούνταν ειδικά για να «ανανεώνει» και να δίνει λάμψη στα ρούχα, σε αντίθεση με άλλους πηλούς που χρησιμοποιούνταν για λεύκανση.

Ο Πλίνιος περιέγραψε λεπτομερώς μια διαδικασία πλύσης που περιελάμβανε διάφορα στάδια και διαφορετικούς τύπους creta. Έκανε επίσης μια περίεργη εμπορική διάκριση: ενώ η creta umbrica πωλούνταν κατ' όγκο, μια άλλη που ονομαζόταν saxum πωλούνταν κατά βάρος, επειδή είχε την ιδιότητα να διογκώνεται όταν ερχόταν σε επαφή με το νερό. Αυτό το τελευταίο στοιχείο είναι κρίσιμο, καθώς αυτή η ιδιότητα είναι χαρακτηριστική των άργιλων με υψηλή απορροφητικότητα, όπως οι μπεντονίτες.

Δορυφορικός χάρτης από το Google Earth Pro των κύριων τοποθεσιών που αναφέρονται στο κείμενο. Το πλαίσιο Α απεικονίζει τα τρέχοντα όρια της περιφέρειας της Ούμπρια. Το πλαίσιο Β παρέχει μια μεγέθυνση της περιοχής που μας ενδιαφέρει. [Credit: E. Gliozzo et al. 2026]

Η σύγχρονη ανακάλυψη: «Terra di Nocera»

Αιώνες αργότερα, στην περιοχή της Ούμπρια (Ιταλία), συγκεκριμένα στην περιοχή της Nocera Umbra, η χρήση μιας λευκής γης γνωστής ως Terra di Nocera έχει τεκμηριωθεί από τον 16ο αιώνα. Ιστορικά, έχει προωθηθεί για τις υποτιθέμενες φαρμακευτικές και καλλυντικές ιδιότητές της: για τη θεραπεία δερματικών προβλημάτων, γαστρίτιδας, φλεγμονών, ακόμη και ως αποτοξινωτικό μέσο. Πωλούνταν επίσης σε μορφή σφραγισμένων σαπουνιών.

Αλλά υπάρχουν και άλλα. Ένα δημοσιογραφικό άρθρο του 1940 ανακάλυψε μια ξεχασμένη χρήση: αυτό το είδος εδάφους είχε την ικανότητα να απορροφά λίπη από υφάσματα, χρησιμοποιούμενη ως υλικό απαραίτητο στη διαδικασία πλύσης και φινιρίσματος του μαλλιού. Αυτή η λειτουργία της προκάλεσε τη σύνδεση: μήπως η Terra di Nocera ήταν η creta umbrica του Πλίνιου;

Για να ελέγξουν αυτή την υπόθεση, οι ερευνητές υιοθέτησαν μια διεπιστημονική προσέγγιση, παρόμοια με αυτή ενός ντετέκτιβ. Συλλέξανε δείγματα της ίδιας της Terra di Nocera από το λατομείο προέλευσής της, το οποίο γεωλογικά ταυτοποιήθηκε ως μέρος του σχηματισμού Scaglia Cinerea. Επίσης, πήραν δείγματα από άλλα κοντινά γεωλογικά στρώματα (Scaglia Cinerea σε άλλες τοποθεσίες και τους σχηματισμούς Maiolica και Bisciaro) για σύγκριση. Επιπλέον, είχαν πρόσβαση σε μια σημαντική αρχαιολογική ανακάλυψη: «φραντζόλες» ή τεμάχια ακατέργαστου πηλού που βρέθηκαν σε τάφους του 6ου-5ου αιώνα π.Χ. στη νεκρόπολη Serravalle di Chienti, λιγότερο από 20 χιλιόμετρα από τη Nocera Umbra.

Ένα σαπούνι με σφραγίδα από τα μέσα του 20ού αιώνα με την ένδειξη «Terra di Nocera Umbra». [Credit: Sigismondi 1979]

Στη συνέχεια ξεκίνησε η εργαστηριακή ανάλυση. Χρησιμοποιώντας τεχνικές περίθλασης ακτίνων Χ και γεωχημικές αναλύσεις, η ομάδα χαρακτήρισε την ορυκτολογική και χημική σύνθεση όλων των δειγμάτων.

Οι αναλύσεις αποκάλυψαν ότι η Terra di Nocera είναι πλούσια σε ασβεστίτη και περιέχει ένα κλάσμα αργίλου που κυριαρχείται από ιλλίτη και σμεκτίτες. Οι σμεκτίτες είναι μια ομάδα αργιλικών ορυκτών γνωστών για την υψηλή τους ικανότητα απορρόφησης και διόγκωσης. Αυτή η σύνθεση είναι σύμφωνη με τις ιδιότητες που απαιτούνται τόσο για θεραπευτικές χρήσεις (ως προσροφητικό μέσο) όσο και για χρήσεις στην κλωστοϋφαντουργία (για την απομάκρυνση λίπους).

«Ο συνδυασμός της διαθεσιμότητας, της επαρκούς περιεκτικότητας σε άργιλο και της παρουσίας σμεκτίτη θα είχε καταστήσει την Terra di Nocera και πιθανώς επιλεγμένα επίπεδα της Scaglia Cinerea κατάλληλα για πρακτική χρήση σε αρχαία πλαίσια», σημειώνει η μελέτη.

Το πιο σημαντικό είναι ότι τα αρχαιολογικά «πήλινα ψωμιά» παρουσίαζαν σύνθεση παρόμοια με τα δείγματα Scaglia Cinerea, ειδικά ένα από αυτά, το οποίο ήταν σχεδόν πανομοιότυπο. Αυτό υποδηλώνει έντονα ότι η πρώτη ύλη για αυτά τα τελετουργικά αντικείμενα προήλθε από τον ίδιο γεωλογικό σχηματισμό με το Terra di Nocera. Οι μικρές διαφορές στα άλλα «ψωμιά» θα μπορούσαν να οφείλονται στην επιλογή επιπέδων πλουσιότερων σε ανθρακικό άλας ή σε διαδικασίες που συνέβησαν μετά την απόθεση.

Ενεργό λατομείο της Terra di Nocera στη σχηματισμό Maiolica.
[Credit: E. Gliozzo et al. 2026]

Το αρχαιολογικό εύρημα προσθέτει ένα επίπεδο βαθιάς πολιτιστικής σημασίας. Αυτά τα «πήλινα ψωμιά» βρέθηκαν σε τάφους υψηλού κύρους, τόσο ανδρών όσο και γυναικών, τοποθετημένα στα πόδια ή κοντά στο κεφάλι του νεκρού, και σε μία περίπτωση μέσα σε ένα αγγείο. Η παρουσία τους σε τελετουργικά πλαίσια, συμπεριλαμβανομένου ενός λάκκου με προσφορές, υποδηλώνει ότι αυτό το υλικό είχε σημαντική συμβολική αξία, πιθανώς συνδεδεμένη με τις πρακτικές του ιδιότητες.

Οι ερευνητές προτείνουν ότι μπορεί να αντανακλούν τη διπλή λειτουργία του υλικού: θεραπευτική (για τους άνδρες, ίσως ως «θεραπευτικό» ή καθαριστικό στοιχείο για τη μετά θάνατον ζωή) και υφαντική (για τις γυναίκες, που συνδέεται με τις δραστηριότητες υφαντικής στη ζωή, όπως υποστηρίζεται από την ανακάλυψη σχετικών εργαλείων, όπως κλώστες, σε ορισμένους τάφους).

Η μεγάλη σύνδεση: Creta Umbrica = Terra di Nocera;

Η μελέτη είναι προσεκτική αλλά αισιόδοξη. Τα αναλυτικά δεδομένα δεν επιτρέπουν μια άμεση και αδιαμφισβήτητη ταυτοποίηση, καθώς δεν έχουν διατηρηθεί αρχαιολογικά δείγματα με την ένδειξη creta umbrica. Ωστόσο, τα περιστασιακά στοιχεία είναι πολύ ισχυρά.

Υπάρχει γεωγραφική σύμπτωση, καθώς και οι δύο ουσίες συνδέονται με την Ούμπρια, και λειτουργική σύμπτωση, καθώς και οι δύο έχουν τεκμηριωμένες εφαρμογές στην επεξεργασία υφασμάτων. Υπάρχει σύμπτωση στη σύνθεση, καθώς η Terra di Nocera έχει την κατάλληλη σύνθεση (σμεκτίτες και ιλλίτης) για να εκτελεί τις περιγραφόμενες λειτουργίες. Και υπάρχει μια αρχαιολογική σύνδεση, καθώς η τελετουργική χρήση της ίδιας πρώτης ύλης στις αρχαίες νεκροπόλεις της Ούμπρια αποδεικνύει την πολιτιστική της αξία στην περιοχή για αιώνες. Στην πραγματικότητα, η Terra di Nocera πωλείται ακόμα και σήμερα και μπορεί να αγοραστεί online.

Η μελέτη εξηγεί ακόμη και την εμπορική διαφορά που παρατήρησε ο Πλίνιος: η creta umbrica (πλούσια σε ανθρακικό άλας και με κάποια ποσότητα σμεκτίτη) δεν διογκωνόταν τόσο πολύ όσο ο καθαρός μπεντονίτης (saxum), οπότε το βάρος της ήταν πιο σταθερό και μπορούσε να πωληθεί με βάση τον όγκο.

Η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, αν και η ταυτοποίηση παραμένει υποθετική, τα στοιχεία την υποστηρίζουν έντονα. Ο σύνδεσμος μεταξύ παρελθόντος και παρόντος ενισχύεται. Όπως αναφέρουν οι συγγραφείς στα συμπεράσματά τους: «Τα διαθέσιμα ευρήματα δεν αποδεικνύουν την ταυτότητα πέραν κάθε αμφιβολίας, αλλά υποστηρίζουν έντονα την πιθανότητα συνέχειας μεταξύ της αρχαίας χρήσης της creta umbrica που περιγράφει ο Πλίνιος και του υλικού της Ούμπριας που είναι γνωστό σήμερα ως Terra di Nocera και χρησιμοποιείται από τον 16ο αιώνα».

Το έργο αυτό ρίχνει φως σε μια τεχνική λεπτομέρεια της ρωμαϊκής οικονομικής ιστορίας και δίνει ξανά φωνή σε ένα ταπεινό υλικό που ταξίδεψε από τα ρωμαϊκά πλυντήρια και τους πριγκιπικούς τάφους της Ούμπρια στις φαρμακαποθήκες και τις τουαλέτες της Αναγέννησης και της σύγχρονης εποχής, αποδεικνύοντας τη διαρκή σχέση μεταξύ των ανθρώπων και των πόρων της περιοχής τους.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Gliozzo, E., Fantozzi, P.L., Frapiccini, N. et al. Pliny’s Creta umbrica reconsidered: connections with Terra di nocera and clay loaves from Umbrian necropoleis. Archaeol Anthropol Sci 18, 10 (2026). doi.org/10.1007/s12520-025-02379-0

Πηγή: LBV Magazine