Κωδικός «Enigma» στον πόλεμο κατά της αρχαιοκαπηλίας

Εκπρόσωποι των διωκτικών αρχών εξετάζουν ένα «αρχαίο» γυναικείο αγαλματίδιο που εντοπίστηκε στο αεροδρόμιο Θεσσαλονίκης, σε αποσκευές επιβάτ...

Εκπρόσωποι των διωκτικών αρχών εξετάζουν ένα «αρχαίο» γυναικείο αγαλματίδιο που εντοπίστηκε στο αεροδρόμιο Θεσσαλονίκης, σε αποσκευές επιβάτη. Πρόκειται όμως για προσομοίωση, που «έτρεξε» η ομάδα της ψηφιακής πλατφόρμας ENIGMA, η οποία έχει στόχο να επιταχύνει το έργο των αρμοδίων στην ταυτοποίηση παράνομα διακινηθέντων πολιτιστικών αγαθών. [Credit: ENIGMA PROJECT]

Διεθνές Αεροδρόμιο Θεσσαλονίκης «Μακεδονία», Σεπτέμβριος 2025. Στο σημείο ελέγχου χειραποσκευών, ένας από τους επιβάτες εντοπίζεται να μεταφέρει δύο ασυνήθιστα αντικείμενα. Η ασφάλεια του αεροδρομίου ανοίγει τη βαλίτσα του και καθώς πρόκειται πιθανότατα για αρχαιότητες –έναν ανάγλυφο σκαραβαίο και ένα γυναικείο αγαλματίδιο– ειδοποιείται η αστυνομία.

Ακολουθούν ερωτήσεις, το υπουργείο Πολιτισμού ενημερώνεται αρμοδίως, όμως οι αρχαιολόγοι του ενδέχεται να λείπουν σε ανασκαφές και η διαδικασία πρέπει να επιταχυνθεί. Υπάρχει τρόπος; Iσως μπορεί να βοηθήσει μια διαδικτυακή πλατφόρμα με το κωδικό όνομα ENIGMA. Eνας αστυνομικός ανοίγει την πλατφόρμα στο λάπτοπ του και αρχίζει να καταχωρίζει διαστάσεις, βάρος, υλικό και μια γενική περιγραφή των αντικειμένων που έχει μπροστά του.

Τα φωτογραφίζει επίσης με το κινητό του, η πλατφόρμα δημιουργεί τρισδιάστατες απεικονίσεις και το σύνολο των δεδομένων κοινοποιείται άμεσα σε όλους τους χρήστες της. Σε λίγο απαντάει ένας αιγυπτιολόγος από ένα μουσείο στις Βρυξέλλες: τα δύο αντικείμενα είναι αιγυπτιακές αρχαιότητες και διακινούνται παράνομα.

Οι προσομοιώσεις

«Hταν μια από τις προσομοιώσεις που “τρέξαμε” πιλοτικά στα αεροδρόμια της Μάλτας και της Θεσσαλονίκης, με τη συνεργασία της Ελληνικής Αστυνομίας και του Κέντρου Μελετών Ασφάλειας, ώστε να μας δώσουν feedback και να βελτιώσουμε ό,τι έχουμε σχεδιάσει έως τώρα», λέει στην «Κ» ο Χαράλαμπος Γεωργιάδης, αναπληρωτής καθηγητής Φωτογραμμετρίας, Τηλεπισκόπησης και Γεωπληροφοριακών Συστημάτων στην Πολυτεχνική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ο οποίος συντονίζει το ερευνητικό έργο ENIGMA.

Πρόκειται για ένα πρότζεκτ «έρευνας και καινοτομίας» (χρηματοδοτούμενο από το πρόγραμμα «Ορίζοντας Ευρώπη» της Ευρωπαϊκής Ενωσης), το οποίο εμπλέκει ένα πλήθος επιστημονικών, πολιτιστικών και άλλων οργανισμών και έχει στόχο τη διευκόλυνση των διωκτικών αρχών και των αρμοδίων στην καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών.

Με στοχευμένο τρόπο μάλιστα: «Δουλέψαμε βέβαια και με αντικείμενα που έχουν κλαπεί από μουσεία, μνημεία ή γκαλερί, επειδή όμως αυτά είναι συνήθως τεκμηριωμένα και αναγνωρίσιμα, επικεντρωθήκαμε σε εκείνα για τα οποία δεν έχουμε πληροφορίες, επειδή προέρχονται, για παράδειγμα, από λαθρανασκαφές. Αυτά αποτελούν το μεγάλο πρόβλημα, καθώς δεν γνωρίζουμε την προέλευσή τους, ούτε το αν εμπίπτουν στη νομοθεσία κάθε ευρωπαϊκής χώρας για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς», εξηγεί ο κ. Γεωργιάδης και προσθέτει: «Αυτό που θέλαμε να πετύχουμε με τη δημιουργία της πλατφόρμας είναι η επιτάχυνση της διαδικασίας ταυτοποίησής τους».

Δίκτυο ειδικών

Το όνομά της αποτελεί αρκτικόλεξο του «Endorsing Safeguarding, Protection & Provenance Management of Cultural Heritage» και η λειτουργία της είναι απλή, όπως στο πιλοτικό σενάριο της Θεσσαλονίκης: «Ο αστυνομικός θα εισαγάγει στην πλατφόρμα κάποια γενικά και αναγνωρίσιμα στοιχεία του αντικειμένου που εντόπισε, π.χ. ότι πρόκειται για νόμισμα, για αγαλματίδιο λίθινο ή μαρμάρινο, για γυναικεία μορφή κ.λπ.», λέει ο κ. Γεωργιάδης. «Ο αστυνομικός επίσης θα μπορεί», συνεχίζει ο καθηγητής, «να περιηγείται και ο ίδιος σε βάσεις δεδομένων με κλεμμένα αντικείμενα, για μια πρώτη ταυτοποίηση. Αν δεν έχει την ευχέρεια να το κάνει, θα στέλνει την πληροφορία σε έναν αρχαιολόγο που θα ειδοποιείται στο e-mail του. Και εκείνος θα κρίνει αν το αντικείμενο χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, αν πρέπει να ανατεθεί σε κάποιον πιο εξειδικευμένο συνάδελφό του –για παράδειγμα, σε περίπτωση που πρόκειται για έργο ασιατικής τέχνης για την οποία δεν υπάρχουν πολλοί ειδικοί στην Ελλάδα– ή αν μπορεί να εξεταστεί αργότερα».

Η ομάδα σχεδιασμού της πλατφόρμας συνεργάστηκε με αρχαιολόγους ήδη από τα αρχικά στάδια του πρότζεκτ, προκειμένου να κατανοήσει τις ανάγκες και τα κενά στις διαδικασίες ταυτοποίησης ύποπτων αντικειμένων. Αξιοποιήθηκαν επίσης βάσεις δεδομένων, όπως η Europeana, με στοιχεία για τα εκθέματα ευρωπαϊκών μουσείων. Καθώς όμως αυτές οι βάσεις είναι σχεδιασμένες διαφορετικά, η ομάδα δημιούργησε, προς διευκόλυνση του έργου της, ένα «μοναδικό αναγνωριστικό» των αντικειμένων, το Unique Authenticity Identifier – UAI.

Στιγμιότυπα από διαδικασία ταυτοποίησης ενός αντικειμένου με το ENIGMA. Αρχικά φωτογραφίζεται ακόμη και από ένα κινητό, στη συνέχεια οι φωτογραφίες «ανεβαίνουν» στην πλατφόρμα και, τέλος, ο χρήστης μπορεί να περιηγηθεί σε βάσεις δεδομένων με κλεμμένα αντικείμενα για μια πρώτη ταυτοποίηση. Αν δεν έχει την ευχέρεια να το κάνει, μπορεί να στείλει την πληροφορία σε έναν αρχαιολόγο. [Credit: ENIGMA PROJECT]

[Credit: ENIGMA PROJECT]

[Credit: ENIGMA PROJECT]

Η ομάδα ανέπτυξε επίσης αλγορίθμους, που με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης και της μηχανικής μάθησης μπορούν να ταυτοποιήσουν, να «ματσάρουν» και να συγκρίνουν εικόνες αντικειμένων. Δεν θα χρειάζεται κάποιο υπερμηχάνημα για όλα αυτά: «Η πλατφόρμα θα μπορεί να “τρέξει” σε οποιαδήποτε συσκευή, είτε κινητό είτε τάμπλετ είτε υπολογιστή», λέει ο Χαράλαμπος Γεωργιάδης. «Το είδαμε εξάλλου και στο σενάριο της Θεσσαλονίκης, όπου ήταν πιο εύκολο για τον αστυνομικό να τραβήξει τις φωτογραφίες των αντικειμένων με το κινητό του και να τις “ανεβάσει” στην πλατφόρμα».

Με δορυφόρο

Στα εργαλεία του ENIGMA περιλαμβάνεται επίσης το Earth Observation Toolkit, το οποίο αναπτύσσεται σε συνεργασία με τις κατά τόπους Αρχές για την παρακολούθηση μεγάλων περιοχών. «Οι αρμόδιες Αρχές κάθε χώρας θα ορίζουν τις περιοχές με μεγάλο κίνδυνο για λαθρανασκαφές, οι οποίες θα παρακολουθούνται δορυφορικά και αν εντοπίζεται κάποια μεταβολή, θα στέλνεται ενημέρωση στις αρχαιολογικές υπηρεσίες και στην αστυνομία», εξηγεί ο κ. Γεωργιάδης.

Ενα άλλο είναι το Public Participation Crowdsourcing Tool: «Ενας πολίτης που διαπιστώνει λ.χ. ότι σε ένα χωράφι κάποιος σκάβει παράνομα ή ότι ένας ιερός ναός έχει παραβιαστεί, θα μπορεί να τραβήξει μια φωτογραφία και να ενημερώνει τις Αρχές», συνεχίζει ο καθηγητής. Οι χρήστες της πλατφόρμας θα μπορούν επίσης να αναζητούν αντικείμενα με λέξεις-κλειδιά (π.χ. «ελληνικές αρχαιότητες» που βρίσκονται προς «πώληση» σε «δημοπρασίες»), ενώ θα υπάρχουν και εφαρμογές για τη δημιουργία τρισδιάστατων μοντέλων με βάση την περιγραφή ενός αντικειμένου.

«Οι τελικοί χρήστες στους οποίους απευθυνόμαστε είναι αστυνομίες, τελωνεία, μουσεία, υπουργεία Πολιτισμού ή άλλοι οργανισμοί προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, που δραστηριοποιούνται σε χώρες, όπως για παράδειγμα το Βέλγιο, όπου δεν υπάρχει υπουργείο Πολιτισμού», λέει ο κ. Γεωργιάδης. «Γενικά, το ποιος θα μπορεί να παρακολουθεί την πλατφόρμα εξαρτάται από το πώς είναι δομημένη η αρμόδια Αρχή κάθε χώρας. Μας έλεγαν, λ.χ., από την Ελλάδα ότι σε περιπτώσεις εντοπισμού αρχαιοτήτων η αστυνομία θα καλούσε το υπουργείο Πολιτισμού, θα ζητούσε κάποιον αρχαιολόγο, όμως αν αυτό συνέβαινε το καλοκαίρι, ενδεχομένως ο πιο κατάλληλος αρχαιολόγος να βρισκόταν σε κάποια ανασκαφή. Καθώς δεν υπήρχε τρόπος μετάδοσης όλων των δεδομένων, θα έπρεπε να τον περιμένουν να εξετάσει τα αντικείμενα στο σημείο που εντοπίστηκαν. Ενώ τώρα δίνεται σε όλους τους ειδικούς η δυνατότητα να έχουν πρόσβαση στα στοιχεία», εξηγεί ο καθηγητής.

«Προς το παρόν, βέβαια, η πλατφόρμα δεν βρίσκεται σε επιχειρησιακό επίπεδο», διευκρινίζει ο κ. Γεωργιάδης και προσθέτει ότι η ομάδα του ENIGMA αξιοποιεί ήδη τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τις προσομοιώσεις της Θεσσαλονίκης και της Μάλτας, αλλά και από κάποιες που πραγματοποιήθηκαν σε Κύπρο και Συρία.

Πρόκειται εξάλλου για ένα πρότζεκτ σε εξέλιξη, στο οποίο, όπως διαβάζουμε στην ιστοσελίδα του (eu-enigma.eu), συμμετέχουν το ΑΠΘ, η Ελληνική Αστυνομία, το ΚΕΜΕΑ, η ελληνική εταιρεία τεχνολογίας KIKLO, το Ερευνητικό Κέντρο Αριστείας του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου «Ερατοσθένης», η κυπριακή εταιρεία τεχνολογίας Cellock, τα Βασιλικά Μουσεία Τέχνης και Ιστορίας του Βελγίου, η ελληνική εταιρεία τεχνολογίας Neuraltech, ο οργανισμός Heritage Malta της Μάλτας, η εταιρεία τεχνολογίας MiraLab της Ελβετίας και το Πανεπιστήμιο της πόλης Τούρκου στη Φινλανδία, ενώ στη συμβουλευτική επιτροπή συναντάμε την προϊσταμένη της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού, Βάσω Παπαγεωργίου, την πρώην διευθύντρια πληροφοριών και επικοινωνιών του Μουσείου Getty, Ελενορ Φινκ, τον ερευνητή των Κρατικών Μουσείων του Βερολίνου, Φρανκ φον Χάγκελ κ.ά.

Η παρουσίαση

Το πρότζεκτ παρουσιάστηκε προ ημερών στις Βρυξέλλες, σε εκδήλωση στην οποία συμμετείχαν και εκπρόσωποι της Ευρωπαϊκής Τελωνειακής Ενωσης, της Europeana, της Europol κ.ά. Ειδικοί στην καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών εξέφρασαν στην ομάδα του ENIGMA την ελπίδα ότι η πλατφόρμα «θα κάνει ευκολότερη τη δουλειά τους», λέει ο κ. Γεωργιάδης.

Ενδιαφέρον υπάρχει και από μουσεία που θέλουν να διαλευκάνουν την προέλευση κάποιων αντικειμένων τους. Το υπονοεί εξάλλου και το όνομα του πρότζεκτ: «Πίσω του υπάρχει το αρκτικόλεξο», καταλήγει ο καθηγητής, «αλλά θέλαμε να δείχνει και ότι προσπαθούμε να λύσουμε το αίνιγμα της αρχαιοκαπηλίας».

Πηγή: Καθημερινή