Οι τελετουργικές φωτιές στην κορυφή των ναών καθοδηγούσαν τους αρχαίους ναυτικούς πολύ πριν από την εμφάνιση των φάρων

Οι παράκτιες φωτιές καθοδηγούσαν τους αρχαίους ναυτικούς. [Credit: Guillermo Carvajal / labrujulaverde.com] Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο ...

Οι παράκτιες φωτιές καθοδηγούσαν τους αρχαίους ναυτικούς. [Credit: Guillermo Carvajal / labrujulaverde.com]

Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Journal of Eastern Mediterranean Archaeology and Heritage Studies ρίχνει νέο φως, κυριολεκτικά, σε μια αρχαία ναυτική πρακτική: τη χρήση φωτιών και παράκτιων κατασκευών ως βοηθήματα για τη νυχτερινή πλοήγηση αιώνες πριν από την κατασκευή του πρώτου φάρου. Η έρευνα συνδυάζει, για πρώτη φορά, αρχαιολογική ανάλυση, ιστορικές πηγές και προηγμένα μαθηματικά και γεωγραφικά μοντέλα για να ποσοτικοποιήσει πόσο αυτά τα φωτεινά σήματα διευκόλυναν τα θαλάσσια ταξίδια στο σκοτάδι.

Η νυχτερινή πλοήγηση ήταν μια συνήθης πρακτική στην αρχαία Μεσόγειο. Όπως σημειώνεται στη μελέτη, μείωνε τη διάρκεια και το κόστος των ταξιδιών, καθώς τα πλοία δεν χρειαζόταν να σταματούν κάθε βράδυ. Ωστόσο, ενείχε τεράστιο κίνδυνο: η ορατότητα μειωνόταν δραστικά. Σε συνθήκες απόλυτου σκοταδιού, όπως σε μια νύχτα με νέα σελήνη ή με συννεφιασμένο ουρανό, το πλήρωμα ενός πλοίου μπορούσε να δει μόλις 0,29 ναυτικά μίλια (περίπου 550 μέτρα) μακριά. «Αυτό ανάγκαζε τους ναυτικούς να βασίζονται σε εναλλακτικές στρατηγικές για να χαράξουν μια ασφαλή πορεία», σημειώνει η μελέτη.

Αντιμέτωποι με αυτή τη μερική τύφλωση, οι ναυτικοί ανέπτυξαν μεθόδους για να προσανατολίζονται: γνώση της θάλασσας, χρήση οργάνων όπως το βυθομετρικό σχοινί και, κυρίως, παρατήρηση των άστρων. Ωστόσο, τα αστέρια έδειχναν μόνο τη γενική κατεύθυνση, όχι την ακριβή θέση κατά μήκος μιας παράκτιας διαδρομής. Εδώ είναι που μπαίνει στο παιχνίδι το βασικό στοιχείο αυτής της έρευνας: τα παράκτια φώτα.

Ερείπια του ναού του Βάαλ στην Ουγκαρίτ, στην κορυφή του οποίου άναβαν τελετουργικές φωτιές για να καθοδηγούν τους ναυτικούς.
[Credit: Dosseman / Wikimedia Commons]

Οι φωτιές που προηγήθηκαν του Φάρου της Αλεξάνδρειας

Όλοι γνωρίζουμε τον Φάρο της Αλεξάνδρειας, ένα από τα Επτά Θαύματα του Αρχαίου Κόσμου, που χτίστηκε τον 3ο αιώνα π.Χ. Ωστόσο, αυτή η μελέτη δείχνει ότι η ιδέα της χρήσης του φωτός για την καθοδήγηση των πλοίων είναι πολύ παλαιότερη. Οι συγγραφείς, Chiara Maria Mauro, Fabio Durastante και Carlos Díaz-Sánchez, την ανατρέχουν στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (14ος-10ος αιώνας π.Χ.) για να βρουν τα πρώτα στοιχεία.

Τα στοιχεία δεν είναι μόνο δομικά, αλλά και κειμενικά. Ο Όμηρος, στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, αναφέρει ήδη «φωτεινά σήματα» (πυρά) για την καθοδήγηση των πλοίων. Πού άναβαν αυτές οι φωτιές; Μερικές φορές απευθείας στο έδαφος, σε υπερυψωμένα σημεία της ακτής. Άλλες φορές, στην κορυφή υπαρχόντων κατασκευών, όπως παράκτιοι πύργοι ή ναοί.

Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση αυτής της πρώιμης περιόδου είναι ο ναός-πύργος του θεού Βάαλ στην Ουγκαρίτ (σημερινή Ρας Σαμρά, Συρία). Ένα κείμενο της Εποχής του Χαλκού αναφέρει θυσίες που καίγονταν στην οροφή του. Οι ερευνητές προτείνουν ότι αυτή η τελετουργική φωτιά, ορατή από τη θάλασσα, θα μπορούσε επίσης να χρησιμεύσει ως ναυτιλιακός φάρος για να βοηθήσει τα πλοία να εντοπίσουν το κοντινό λιμάνι της Μινέτ ελ Μπεϊντά.

Αιώνες αργότερα, μεταξύ του 6ου και του 4ου αιώνα π.Χ., εμφανίζονται κατασκευές που φαίνεται να έχουν μια πιο σαφή λειτουργία. Στο ακρωτήριο Πύργος, στο νησί της Θάσου, σώζονται τα ερείπια ενός αρχαϊκού παράκτιου πύργου με μια αποκαλυπτική επιγραφή: «Είμαι εδώ, στο τέλος του λιμανιού, ως προστατευτικός δείκτης για τα πλοία και τους ναυτικούς». Ένα άλλο παράδειγμα στο νησί της Κω, από το 325 π.Χ., είναι αφιερωμένο στην «ασφάλεια των ναυτικών». Αυτά τα κτίρια, τα οποία οι ερευνητές αποκαλούν πρωτο-φάρους, δεν ήταν μεμονωμένα. Αποτελούσαν μέρος ενός είδους δικτύου κατά μήκος των ακτών, σε απόσταση περίπου 20-30 χλμ. μεταξύ τους, με σκοπό τη διευκόλυνση της παράκτιας ναυσιπλοΐας.

Η επιστήμη του εντοπισμού ενός φωτός σε απόσταση

Μέχρι εδώ, αρχαιολογία και φιλολογία. Αλλά αυτή η μελέτη προχωρά ένα βήμα παραπέρα. Θέτει τα εξής ερωτήματα: Ήταν πραγματικά χρήσιμες αυτές οι φωτιές; Σε ποια απόσταση μπορούσαν να φανούν; Για να απαντήσει, η ομάδα εφάρμοσε επιστημονικά μοντέλα ορατότητας.

Πρώτον, υπάρχει ένα ανυπέρβλητο φυσικό όριο: η καμπυλότητα της Γης. Όσο φωτεινό και αν είναι ένα φως, αν βρίσκεται πίσω από τον γεωγραφικό ορίζοντα, δεν θα είναι ορατό. Οι ερευνητές υπολόγισαν αυτό το «γεωγραφικό εύρος» με βάση το ύψος του παρατηρητή (ένας ναύτης στο κατάστρωμα ενός πλοίου, περίπου 4 μέτρα πάνω από τη θάλασσα) και το ύψος του φωτός (είτε σε ένα λόφο είτε στην κορυφή ενός πύργου). Για παράδειγμα, η φωτιά στον πύργο του Βάαλ στην Ουγκαρίτ, περίπου 40 μέτρα πάνω από τη στάθμη της θάλασσας, θα ήταν ορατή, στην καλύτερη περίπτωση, από απόσταση περίπου 32 χλμ.

Ωστόσο, η ατμόσφαιρα δεν είναι διαφανής. Η ομίχλη, η ψιχάλα και η σκόνη που αιωρείται στον αέρα εξασθενίζουν το φως. Για να υπολογίσουν αυτό το φαινόμενο, χρησιμοποίησαν τον νόμο του Allard, έναν φυσικό τύπο που σχετίζει την ένταση μιας πηγής φωτός, τις ατμοσφαιρικές συνθήκες και την απόσταση στην οποία μπορεί να ανιχνευθεί από το ανθρώπινο μάτι. Υπολόγισαν ότι μια τυπική φωτιά από ξύλα έχει ένταση περίπου 5.000 καντέλες (η μονάδα μέτρησης του φωτός).

Ερείπια πύργου στο νησί της Θάσου, ο οποίος χρησιμοποιούνταν για να ανάβει φωτιές που οδηγούσαν τα πλοία. [Credit: Χρήστος Δούκας (2012)]

Συνδυάζοντας και τους δύο παράγοντες — τον γεωγραφικό ορίζοντα και την ατμοσφαιρική εξασθένηση — και χρησιμοποιώντας γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών (GIS) για τη μοντελοποίηση του εδάφους, δημιούργησαν χάρτες ορατότητας για δύο μελέτες περιπτώσεων: τον πύργο του Μπαάλ στην Ουγκαρίτ και τον παράκτιο πύργο της Θάσου.

Από σχεδόν πλήρη τύφλωση, ορατότητα σε ακτίνα 30 χλμ.

Τα συμπεράσματα είναι σαφή και ποσοτικοποιημένα. Σε συνθήκες πολύ κακής ορατότητας (πυκνή ομίχλη, με οπτικό εύρος μόλις 0,5 ναυτικά μίλια), μια φωτιά στην ακτή αύξησε σημαντικά τις πιθανότητες ανίχνευσης. Στην περίπτωση του Ουγκαρίτ, ο πύργος από μόνος του θα ήταν ορατός μόνο από 0,052 ναυτικά μίλια, αλλά με μια φωτιά αναμμένη στην κορυφή του, το εύρος αυξήθηκε στα 1,63 ναυτικά μίλια (3 χλμ.).

Σε μέτριες συνθήκες (οπτική εμβέλεια 5 ναυτικών μιλίων), η φωτιά στον πύργο του Ουγκαρίτ ήταν ορατή από απόσταση 10,18 ναυτικών μιλίων (18,85 χλμ.). Και σε βέλτιστες συνθήκες (πολύ καθαρή ατμόσφαιρα), το όριο καθορίστηκε και πάλι από την καμπυλότητα της Γης: το φως ήταν ορατό μέχρι τον γεωγραφικό ορίζοντα των 17,31 ναυτικών μιλίων (32 χλμ.).

«Συγκρίνοντας αυτά τα αποτελέσματα με προηγούμενα δεδομένα σχετικά με την ορατότητα τη νύχτα, είναι δυνατό να υποστηριχθεί ότι οι παράκτιες πυρκαγιές θα διευκόλυναν σημαντικά τη νυχτερινή πλοήγηση των ναυτικών», σύμφωνα με τη μελέτη. Και το τονίζει αυτό με μια εντυπωσιακή σύγκριση: αν σε απόλυτο σκοτάδι ένας ναυτικός μπορούσε να δει μόλις 550 μέτρα γύρω του, μια φωτιά στην κορυφή ενός ψηλού πύργου του επέτρεπε να εντοπίσει ένα σημείο αναφοράς από απόσταση δεκάδων χιλιομέτρων. Αυτό όχι μόνο τον προειδοποιούσε για την εγγύτητα της ακτής, αλλά και επέτρεπε στα πλοία που έπλεαν σε απόσταση να προσδιορίσουν τη θέση τους στη διαδρομή τους και να αναγνωρίσουν τις εισόδους των λιμανιών ή των ασφαλών όρμων.

Η έρευνα είναι επίσης ειλικρινής σχετικά με το τι δεν έκαναν αυτά τα φώτα. «Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές οι φωτιές δεν βελτίωναν την ορατότητα της επιφάνειας της θάλασσας κοντά στα σκάφη, ή με άλλα λόγια, δεν προορίζονταν να φωτίζουν την πορεία τους. […] Η σημασία τους έγκειται στο γεγονός ότι βοηθούσαν τους ναυτικούς να προσανατολίζονται στις θαλάσσιες διαδρομές». Με άλλα λόγια, δεν χρησιμοποιούνταν για την αποφυγή βράχων ή άλλων άμεσων κινδύνων, αλλά ως σημεία αναφοράς για την πλοήγηση σε μεγάλες αποστάσεις, και όχι ως φάροι για την τελική προσέγγιση.

Η μελέτη καταλήγει θέτοντας συναρπαστικά ερωτήματα για μελλοντική έρευνα: Ποιος αποφάσισε να ανάψει αυτές τις φωτιές; Για ποιο σκοπό; Για πόσο καιρό και σε ποιες εποχές παρέμεναν αναμμένες; Ποιος παρείχε τα απαραίτητα καυσόξυλα και το ανθρώπινο δυναμικό; Οι απαντήσεις θα μπορούσαν να αποκαλύψουν την οργάνωση της κοινότητας, τις θρησκευτικές τελετές ή τις πρώτες ενδείξεις μιας λιμενικής διοίκησης.

Εν ολίγοις, το έργο αυτό επαναπροσδιορίζει την αντίληψή μας για την αρχαία ναυτική τεχνολογία. Δείχνει ότι η λύση σε ένα πρακτικό πρόβλημα —η νυχτερινή πλοήγηση— εμφανίστηκε πολύ πριν από μεγάλα τεχνικά επιτεύγματα όπως ο Φάρος της Αλεξάνδρειας. Ήταν μια σταδιακή λύση: πρώτα, η ευκαιριακή χρήση τελετουργικών πυρών σε υπερυψωμένους ναούς· στη συνέχεια, η κατασκευή ειδικών κατασκευών (πύργων) με επιγραφές που πιστοποιούσαν τη λειτουργία τους· και τέλος, η εμφάνιση των κατάλληλων φάρων.

«Η χρήση των παράκτιων φωτιών για τη διευκόλυνση της νυχτερινής πλοήγησης είναι προγενέστερη των πρώτων φάρων, οι οποίοι άρχισαν να εμφανίζονται μόνο κατά το πρώτο μισό του 3ου αιώνα π.Χ.», υποστηρίζουν οι συγγραφείς. Προσθέτουν: «Στόχος μας εδώ ήταν να πραγματοποιήσουμε την πρώτη ποσοτική και ποιοτική αξιολόγηση του τρόπου με τον οποίο η χρήση τους μπορεί να επηρέασε τη νυχτερινή πλοήγηση στην αρχαιότητα».

Οι υπολογισμοί και οι χάρτες που παρουσιάζονται μετατρέπουν μια υπόθεση βασισμένη σε λογοτεχνικά κείμενα και διάσπαρτα αρχαιολογικά ευρήματα σε επιστημονική βεβαιότητα: στις σκοτεινές νύχτες της αρχαίας Μεσογείου, για περισσότερο από μια χιλιετία πριν από τους περίφημους φάρους, η λάμψη μιας φωτιάς στην ακτή ήταν, κυριολεκτικά, ένα φως στο σκοτάδι που οδηγούσε αμέτρητα πλοία και τα πληρώματά τους προς ένα ασφαλές λιμάνι.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Chiara Maria Mauro, Fabio Durastante, Carlos Díaz-Sánchez, A Light in the Dark: The Role of Coastal Lights in Night Navigation in Antiquity. Journal of Eastern Mediterranean Archaeology and Heritage Studies 20 November 2025; 13 (4): 367–380. doi.org/10.5325/jeasmedarcherstu.13.4.0367

Πηγή: LBV Magazine