Ρήνεια, η άλλη Δήλος

Ερείπια των εγκαταστάσεων του λοιμοκαθαρτηρίου Δήλου (Ρήνειας) στη θέση Καραντίνα. Εκεί παρέμεναν σε κάθαρση από τα μέσα του 19ου αι. έως...

Ερείπια των εγκαταστάσεων του λοιμοκαθαρτηρίου Δήλου (Ρήνειας) στη θέση Καραντίνα. Εκεί παρέμεναν σε κάθαρση από τα μέσα του 19ου αι. έως τις αρχές του 20ού μολυσμένα και μη πλοία, σε περιόδους έξαρσης επιδημιών.

Μαγευτική, μυστηριώδης και μη επισκέψιμη, η Ρήνεια είναι ένα κυκλαδίτικο νησί στη σκιά της Δήλου, τόπος με ιδιόρρυθμη ιστορία στην αρχαιότητα και άγνωστη για τους περισσότερους από εμάς. Και όμως, έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί είναι ένα κομμάτι της αρχαίας Δήλου, που συνδυάζει μοναδικά σπουδαίες αρχαιότητες σε ένα αλώβητο αρχαιολογικό τοπίο, και όλο αυτό δίπλα στη θορυβώδη και πλανεύτρα, τουριστική Μύκονο.

Για τους Μυκονιάτες, τα δύο νησιά είναι οι Δήλες. Για τους αρχαιολόγους της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, «η Ρήνεια είναι η άλλη Δήλος». Στην ιστορία της μας ταξιδεύουν ο προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων δρ Δημήτρης Αθανασούλης και η δρ Ζώζη Παπαδοπούλου, οι οποίοι, μαζί και με τη δρα Μαρία Σιγάλα, συνδιευθύνουν ένα πενταετές πρόγραμμα έρευνας πεδίου που επιχειρεί την πλήρη χαρτογράφηση των αρχαιοτήτων στη Ρήνεια. Τα οφέλη είναι πολλαπλά, διότι μπορούμε να αντιληφθούμε την ιστορική τοπογραφία της νήσου και πώς εξελίχτηκε στον χρόνο. Επιπλέον, τεκμηριώνονται παλιές θέσεις, ενώ δημιουργείται ένα πλαίσιο απόλυτης προστασίας για κάθε αρχαίο στο νησί.

Η έρευνα, με τη στήριξη του Δήμου Μυκόνου, ξεκίνησε δυναμικά πέρυσι από επιστήμονες από την ΕΦΑ Κυκλάδων, το Parco Archeologico di Pompei, το πανεπιστήμιο της Νάπολης Federico II, τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή και φοιτητές ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων. Φέτος, η εφορεία θα πραγματοποιήσει κυρίως εργασίες τεκμηρίωσης, λόγω των συνθηκών που δημιούργησε η πανδημία με τις μετακινήσεις από το εξωτερικό. «Στόχος μας», λέει στην «Κ» ο έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, «είναι αφενός να διερευνήσουμε και να εμβαθύνουμε την αρχαιολογική έρευνα της Ρήνειας που ξεκίνησε πριν από έναν αιώνα, αφετέρου να τεκμηριώσουμε ό,τι υπάρχει στο νησί, ώστε να προστατευθεί από οποιεσδήποτε αυθαίρετες εργασίες ή από οποιαδήποτε αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα θα μπορούσε να υπάρξει. Η αλήθεια είναι ότι η Ρήνεια είχε λεηλατηθεί στο παρελθόν, τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Τώρα καταγράφονται τα πάντα στη Ρήνεια. Σποραδικά είχαν γίνει αυτοψίες, είχαν επισημανθεί θέσεις, όμως για πρώτη φορά όλα μπαίνουν σε ένα υπόβαθρο όπου καταγράφεται ο γεωλογικός της χάρτης. Ξέρουμε τα πετρώματά της, αρχαία λατομεία από το υλικό των οποίων κατασκευάστηκαν κτίρια της Δήλου. Επίσης, καταγράφονται πάνω στο υπόβαθρο όλα τα τοπωνύμια, οι πληροφορίες που υπάρχουν διαχρονικά και μπαίνει στη θέση του όποιο αρχαίο, βυζαντινό, μεταβυζαντινό και νεότερο εύρημα υπάρχει στο νησί».

Ταφικός λέων στα ερείπια κατασκευών της δηλιακής νεκρόπολης στη Ρήνεια. 

Στο Μουσείο της Δήλου αποθηκεύτηκαν τα θραύσματα τεράστιων γλυπτών πτηνών και ανάγλυφων στηλών που συγκεντρώθηκαν. Όμως, στις έρευνες βρέθηκαν επίσης αρχαίες αγροικίες και ένας άγνωστος αρχαίος δρόμος. «Στην περιοχή της δηλιακής νεκρόπολης έγιναν καθαρισμοί στον αγρό με τη μεγάλη σαρκοφάγο της Ρωμαίας Τερτίας Ωραρίας και τον ευμεγέθη λέοντα της Ρήνειας, με στόχο την τεκμηρίωση των πολυάριθμων ορατών ταφικών κατασκευών και των πολυπληθών μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών, βωμών, σαρκοφάγων. Βορειότερα, καθαρίστηκε και αποτυπώθηκε το ήδη ανεσκαμμένο μεγάλο υπόγειο ταφικό οικοδόμημα με θήκες (columbarium), καθώς και κατάλοιπα θολωτής επίστεψης τάφου, που παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με τη μονόπτερη θόλο της αγοράς των Κομπεταλιαστών της Δήλου. Όλες οι αρχαιότητες τεκμηριώθηκαν με ορθοφωτογράφιση και τα ορατά κατάλοιπα καταχωρήθηκαν σε πρόγραμμα γεωγραφικών πληροφοριών με δελτία ανά μνημείο».

Στο Χωμασοβούνι εντοπίστηκαν τα ίχνη μεγάλου βωμού και αναμένεται να αποκαλυφθεί ένα εντυπωσιακό κτίριο. Είναι, λένε οι δύο αρχαιολόγοι, μια σημαντική θέση, με ορατά εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά μέλη και θεμέλιο κατασκευής, σε άμεση οπτική επαφή με τη Δήλο. «Ίσως πρόκειται για τη θέση του σημαντικού δηλιακού ιερού, του Αρτεμισίου εν νήσω. Ανηφορική πρόσβαση –σύμφωνα με τους απολογισμούς των ιεροποιών της Δήλου– οδηγούσε στο ιερό, το οποίο περιλάμβανε, εκτός από τον ναό, βωμό, εστιατόριο και οίκους». 

Η έρευνα αυτή πραγματοποιείται 120 χρόνια μετά τις ανασκαφές που διενήργησαν οι δύο πρώτοι έφοροι Κυκλάδων, Δ. Σταυρόπουλλος και Δ. Πίππας, οι οποίοι «δεν πρόλαβαν να ολοκληρώσουν την τεκμηρίωση των ευρημάτων τους», λέει η Ζώζη Παπαδοπούλου, τονίζοντας ότι, αργότερα, σημειακές έρευνες και εργασίες στη δηλιακή νεκρόπολη και στην πόλη της Ρήνειας πραγματοποιήθηκαν από την πρώην ΚΑ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Θυμίζει ότι ο Δ. Σταυρόπουλλος ξεκίνησε τις έρευνές του στην ανατολική ακτή της νότιας Ρήνειας το 1898 και ότι οι αρχαιότητες είχαν λεηλατηθεί για αιώνες από τους τυμβωρύχους στο νησί. Να γιατί επιτύμβιες στήλες της Ρήνειας βρίσκονται σε μουσεία και συλλογές του εξωτερικού: από τη Βενετία, τη Βερόνα, το Λονδίνο, το Παρίσι, τη Βιέννη και το Όσλο έως την Οδησσό, την Πετρούπολη την Κοπεγχάγη και αλλού. Και συνεχίζει η αρχαιολόγος: «Ο Σταυρόπουλλος ανέσκαψε τάφους αποκαλύπτοντας τμήμα της “μοναδικής ταύτης πόλεως των γεννήσεων και των θανάτων”. Οδηγός του υπήρξε το περίφημο χωρίο του τρίτου βιβλίου των “Ιστοριών” του Θουκυδίδη, ο οποίος περιγράφει πώς οι Αθηναίοι, τον χειμώνα του 426/5 π.Χ., προχώρησαν σε ολοκληρωτική κάθαρση της Δήλου (μια πρώτη, μερική κάθαρση είχε ήδη διενεργήσει ο Πεισίστρατος) “σηκώνοντας όλους τους νεκρούς και τα φέρετρά τους από τη Δήλο, διατάζοντας στο εξής ούτε να πεθαίνει κανείς ούτε να γεννιέται στο νησί, αλλά οι ετοιμοθάνατοι και οι ετοιμόγεννες να μεταφέρονται στη Ρήνεια”».

Αγγείο από τον «βόθρο της καθάρσεως» στο Μουσείο Μυκόνου.

Στον όρμο της Αγίας Κυριακής εντόπισε τον περίφημο «βόθρο της καθάρσεως». Για την αρχαιολόγο, η «κάθαρση» της Δήλου έχει διπλή διάσταση: «Όταν ξεριζώνεις τους νεκρούς από έναν τόπο και επιβάλλεις να γεννιέται κάποιος αλλού, στερείς το δικαίωμα της πατρίδας. Μια δεύτερη ανάγνωση είναι ότι το ιερό της Δήλου αποκτά γη και στο απέναντι νησί. Είναι μια ιδιότυπη ιστορία. Όλοι, είτε ήταν οι Αθηναίοι είτε ο Πολυκράτης, διεκδικούσαν τη διοίκηση του ιερού του Απόλλωνα. Το ιερό είχε λεφτά, γη, αναθήματα».

Τα λατομεία

Η Ρήνεια ήταν ανεπτυγμένη πόλη. Οι Ρηνείς ασχολούνταν με την εκμετάλλευση πορφύρας, καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι, αμπέλια κ.ά. Επίσης, είχαν λατομική παραγωγή. Στη βόρεια πλευρά του νησιού, τα λατομεία που εντοπίστηκαν μαρτυρούν πως το γνεύσιο ήταν από τις βασικές πηγές πλούτου. Με αυτό κατασκευάστηκαν τα θεμέλια του ναού του Απόλλωνα.

Ποια είναι η εικόνα της Ρήνειας σήμερα; Ειδικά όταν πριν από επτά χρόνια απασχόλησε τον Τύπο, για παράνομες επεκτάσεις. «Είναι ένα νησί-αρχαιολογικός χώρος, επομένως δεν επιτρέπεται η οικοδόμηση. Είναι όλο δημόσιο κτήμα, άρα δεν υπάρχουν ιδιοκτησίες. Μοιράζεται σε τμήματα, “παρτίδες”, οι οποίες εκχωρούνται σαν βοσκοτόπια για κάποιο χρονικό διάστημα από τον Δήμο Μυκόνου σε Μυκόνιους για την κτηνοτροφική τους δραστηριότητα. Κάθε “παρτίδα” έχει μέσα κι ένα μικρό κελί, “χωριό” όπως το λένε στη Μύκονο, μια μικρή αγροικία για τον σταβλισμό και κυρίως για να μένουν όσοι έχουν εκεί τα ζώα τους. Κάποια στιγμή, ορισμένοι έβαλαν φωτοβολταϊκά, άλλοι έφτιαξαν και από μια ψησταριά», λέει ο Δ. Αθανασούλης, υπογραμμίζοντας ότι «η Ρήνεια πρέπει να παραμείνει ένας ιστορικός τόπος, όπου θα προβάλλεται η διαχρονία των Κυκλάδων». Η αρχαιολόγος Ζώζη Παπαδοπούλου τονίζει ότι «είναι κομμάτι της Δήλου και πρέπει να μείνει απείραχτη. Στόχος είναι να κηρυχθεί διαχρονικά αδόμητη».

Τμήμα από φτερό μεγάλου πτηνού που εντοπίστηκε στον λόφο Χωμασοβούνι.

Ο Καβάφης

Ενδιαφέρον στη Ρήνεια έχουν και τα νεότερα ερείπια. Οπως αυτά του δημόσιου λοιμοκαθαρτηρίου της Δήλου (Ρηνείας) στην παραλία με το τοπωνύμιο Καραντίνα ή Λαζαρέτο. Εκεί, μας λέει η Ζώζη Παπαδοπούλου, «παρέμεναν σε κάθαρση από τα μέσα του 19ου αι. έως τις αρχές του 20ού, βάσει διαδοχικών νομοθετικών ρυθμίσεων, μολυσμένα και μη πλοία που κατέπλεαν από λιμάνια της Μεσογείου με προορισμό ελληνικά λιμάνια σε περιόδους έξαρσης επιδημιών χολέρας και πανώλης».

Στις 13 Ιουνίου του 1901 σταμάτησε και το πλοίο με το οποίο ο Κωνσταντίνος Καβάφης έκανε το πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα. «Ο ίδιος γράφει στο ημερολόγιό του «κάναμε καραντίνα στη Δήλο». Το καράβι, που ερχόταν από την Αλεξάνδρεια στην Ελλάδα, έμεινε δύο ημέρες καραντίνα στη βόρεια Ρήνεια. Η καραντίνα τότε ξεκινούσε από μία-δύο ημέρες και έφθανε τις 40, ανάλογα με τους κινδύνους. Η καραντίνα ήταν προληπτική, όπως στην περίπτωση του Καβάφη, και σε άλλες περιπτώσεις θεραπευτική. Στο ημερολόγιο ο ποιητής σημειώνει ότι, τις δύο ημέρες που έμειναν στο νησί, τους εξέτασαν οι γιατροί, ότι ήταν όλοι ευγενικοί, ότι ήταν όμορφο το μέρος, αλλά έμοιαζαν εγκαταλελειμμένες οι καλλιέργειες.

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή