Εκστατική μέθη

Διονυσιακό ανάγλυφο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ 5147. Προέλευση: Από δωρεά (πρώην Συλλογή Λουίζας Στρέι...

Διονυσιακό ανάγλυφο

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ 5147.

Προέλευση: Από δωρεά (πρώην Συλλογή Λουίζας Στρέιτ)

Διαστάσεις: ύψος 0,86 μ., σωζόμενο μήκος 0,81 μ.

Χρονολόγηση: Αρχές του 1ου αι. μ.Χ.

Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 31.

Το ανάγλυφο, κοσμημένο με περίτεχνο πλαίσιο, έχει τη μορφή «πίνακα» και προοριζόταν να εντοιχισθεί σε τοιχοδομία κτηρίου, πιθανότατα δημόσιου. Ο χαρακτήρας του είναι διακοσμητικός. Αριστερά απεικονίζεται ανακεκλιμένος, στεφανωμένος νέος άνδρας στον τύπο του ήρωα-συμποσιαστή, με υψωμένο σε χειρονομία καλωσορίσματος το δεξί χέρι και το κεφάλι στραμμένο στη θεϊκή μορφή που προσέρχεται από τα δεξιά. 

Στα πόδια της κλίνης ξαπλωμένη μπρούμυτα η σύντροφός του, στρέφει επίσης το κεφάλι στον επισκέπτη. Μπροστά στο ζευγάρι των συμποσιαστών αποδίδεται τράπεζα με εδέσματα και χαμηλότερα θρανίο με ειλητά (ρολά παπύρου) και θεατρικά προσωπεία που δηλώνουν την ιδιότητα του συμποσιαστή: πρόκειται για έναν ποιητή. Η ιδιότητά του αυτή επιβεβαιώνεται και από τη μεγαλοπρεπή μορφή του Διονύσου στον τύπο του Διονύσου/Σαρδανάπαλου που πλησιάζει από τα δεξιά. 

Ο θεός, με χαμηλωμένο το κεφάλι, υπό την επήρεια του κρασιού, υποβαστάζεται από έναν μικρό σάτυρο [1], του οποίου διατηρείται μόνο το χέρι, και σηκώνει το δεξί πόδι για να του βγάλει το σανδάλι ένας προπορευόμενος σάτυρος, προκειμένου να ξαπλώσει στην άδεια κλίνη πίσω του. Το δρώμενο εξελίσσεται σε ένα αίθριο ιδιωτικής οικίας, μπροστά από πλούσια αυλαία, που διαχωρίζει τη σκηνή της θεϊκής επιφάνειας από το αρχιτεκτονικά διαμορφωμένο βάθος.

Η αποκατάσταση του αναγλύφου είναι βέβαιη χάρη στα πληρέστερα δείγματα του τύπου που φυλάσσονται σε μουσεία του εξωτερικού (Λούβρο, Βρετανικό Μουσείο, Μουσείο Νάπολης): στα δεξιά απεικονιζόταν η συνοδεία του Διονύσου, αποτελούμενη από τέσσερις ορχούμενους σατύρους και μια μικρή Μαινάδα. 

Ο τύπος αυτός της παράστασης αποτελεί νεωτερική δημιουργία των «νεοαττικών εργαστηρίων» γύρω στο 100 π.Χ. και συντίθεται από την κλασική σκηνή του ηρωικού δείπνου με την επίσκεψη του θεού και του θιάσου του, ώστε να προκύψει η θεοξένια του Διονύσου από έναν θνητό, έναν «μουσικό άνδρα». Η παράσταση είχε ερμηνευθεί αρχικά σύμφωνα με κείμενα της ρωμαϊκής γραμματείας, επικράτησε όμως η ονομασία της Ikarionrelief από την μυθολογική ερμηνεία της ως επίσκεψη του Διονύσου στον αττικό ήρωα Ικάριο στο ομώνυμο ιερό του στον Διόνυσο Αττικής, ο οποίος από κοινού με την κόρη του Ηριγόνη δεξιώθηκαν τον θεό και σε αντάλλαγμα της φιλοξενίας τους εκείνος τους δώρισε το αμπέλι.

Ο Διόνυσος, γιος του Δία και της Σεμέλης, ήταν ο θεός της φύσης, της βλάστησης, του αμπελιού και του κρασιού, των Μαινάδων, του εκστατικού χορού και του θεάτρου. Υπό την επήρεια του κρασιού οι ακόλουθοί του τον υμνούν οργιαστικά με μια φρενίτιδα πέρα από το λογικό, ενώ οι άνθρωποι τον μνημονεύουν στα συμποτικά τραπέζια. 

Η μοιρασμένη απόλαυση του κρασιού στα συμπόσια προσφέρει χαλαρότητα και ευθυμία. Το κρασί άλλωστε, σύμφωνα και με τον Πλάτωνα [2], απελευθερώνει τους συμποσιαστές από όλες τις αναστολές τους και τους ωθεί να υπερβούν προσωρινά τα συνήθη όρια τους. Η διάθεση αυτή διέπει και τον γλεντοκόπο θίασο του θεού στο ανάγλυφό μας, που απεικονίζεται σε σκηνή κώμου, την κορύφωση του συμποσίου, να επιστρέφουν από κάποιο συμπόσιο και να μεταβαίνουν σε άλλο με θορυβώδη τρόπο, τρεκλίζοντας μεθυσμένοι, υποβαστάζοντας ο ένας τον άλλον, χορεύοντας σε έκσταση με μουσικά όργανα στα χέρια και ζωηρή ερωτική διάθεση.

[1] Σαρκοφάγος με σύμπλεγμα μεθυσμένου Διονύσου υποβασταζόμενου από Σάτυρο, ανάμεσα σε ζεύγη Ερωτιδέων. https://www.namuseum.gr/monthly_artefact/ataktoi-erotideis/

[2] Συμπόσιο 223b.

Δρ Χρυσάνθη Τσούλη

Βιβλιογραφία

B. Hunsdaltz, Das sogennante dionysische Schmuckrelief, München 1987, αρ. Κ28

E. Polito, Luoghi del mito a Roma. Ambientanzione urbana in alcuni rilieve paesistici, RivIstArch III, 17, 1994, 83.

Ι. Μέννενγκα, Το διονυσιακό ανάγλυφο αρ. 5147 στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ένα νέο έκθεμα, Το Μουσεῖον 7, 2009-2013 (2017), 67-78.

Ενδεικτική περαιτέρω βιβλιογραφία για τα διονυσιακά ανάγλυφα

C. Watzinger, Theoxenia des Dionysos, RM 61-62, 1946-1948, 76-87.

Ε. Pochmarski, Dionysische Gruppen. Eine typologische Untersuchung zur Gesichte des Stützmotivs, Wien 1990.

Fr. Sinn, Beobachtungen zur Entwiclung der Römischen Ausstatungkunst, Ostraka IX.2, 2009, 385-418.

A. Heinemann, Ein dekorativer God? Bilder für Dionysos zwischen griechischer Votivpraxis und römischem Decorum, στο R. Schlesier (επιμ.), A different God? Dionysos and Ancient Polytheism, Berlin 2011, 391-412.

Πηγή: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο