Το χρυσάφι και η εξουσία

Ο εξαιρετικός θησαυρός του Παναγκιούριστε. © Todor Dimitrov, National Museum of History, Βουλγαρία Η έκθεση «Πολυτέλεια και Εξουσία» παρουσι...

Ο εξαιρετικός θησαυρός του Παναγκιούριστε. © Todor Dimitrov, National Museum of History, Βουλγαρία

Η έκθεση «Πολυτέλεια και Εξουσία» παρουσιάζει αντικείμενα εκθαμβωτικής ομορφιάς και τέχνης και τον περίφημο θησαυρό του Παναγκιούριστε.

Η μεγάλη έκθεση στο Βρετανικό Μουσείο που θα διαρκέσει έως τις 13 Αυγούστου 2023 διερευνά τη σχέση μεταξύ πολυτέλειας και εξουσίας στη Μέση Ανατολή και τη νοτιοανατολική Ευρώπη μεταξύ 550-30 π.Χ.

Θησαυροί υπήρχαν σε αφθονία – σκηνές γεμάτες χρυσά και ασημένια έπιπλα, κύπελλα κάθε είδους, όλα φτιαγμένα από χρυσό. Οι Έλληνες στρατιώτες που κατέλαβαν τη βασιλική σκηνή κατά τη διάρκεια των Ελληνοπερσικών Πολέμων (499-449 π.Χ.) ήρθαν ξαφνικά αντιμέτωποι με μια πολυτέλεια αφάνταστης κλίμακας.

Η έκθεση «Πολυτέλεια και Εξουσία» εμβαθύνει σε μια περίοδο κατά την οποία η περσική αυτοκρατορία συγκρούστηκε με τις πόλεις της Ελλάδας, προτού η Ελλάδα και στη συνέχεια η Περσία κατακτηθεί από το βασίλειο των Μακεδόνων, με επικεφαλής τον Φίλιππο Β' και τον γιο του Μέγα Αλέξανδρο.

Τα περισσότερα αρχαία κείμενα που περιγράφουν τις αναμετρήσεις Ελλήνων και Περσών γράφτηκαν από Έλληνες, και έτσι, παραδοσιακά, βλέπουμε την Περσία μέσα από τα μάτια των αντιπάλων της. Όταν εξηγούσαν τις νίκες τους επί των Περσών –οι οποίοι κυβερνούσαν τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία που είχε δει ο κόσμος– πολλοί Έλληνες συγγραφείς περιέγραφαν μια «βάρβαρη» Ανατολή αποδυναμωμένη από την παρακμή και την πολυτελή υπερβολή, αντιπαραβάλλοντάς τη με τα ελληνικά ιδεώδη της απλής ζωής, της αυτοσυγκράτησης και της αυτοπειθαρχίας.

 Επισκέπτρια κοιτάζει ένα χάλκινο άγαλμα της θεάς Αφροδίτης που παρουσιάζεται στην έκθεση.

Η έκθεση στο Βρετανικό Μουσείο «Πολυτέλεια και εξουσία» παρουσιάζει αντικείμενα εκθαμβωτικής ομορφιάς και τέχνης για να εξερευνήσει μια πιο σύνθετη ιστορία της πολυτέλειας και της εξουσίας από την Κεντρική Ασία έως τα Βαλκάνια.

Διερευνά πώς η περσική βασιλική αυλή χρησιμοποιούσε αντικείμενα κύρους και μεγάλης αξίας προκειμένου να επιδείξει τη δύναμη και το κύρος της, καθορίζοντας ένα ξεχωριστό στυλ πολυτέλειας που αντιγράφηκε από διάφορες κοινωνικές τάξεις σε ολόκληρη την αυτοκρατορία.

Παρόλο που η Αθήνα απέρριπτε την περσική πολυτέλεια και την υπερβολή ως παρακμιακή, οι πολίτες της υιοθέτησαν το ανατολικό στυλ με ενδιαφέροντες τρόπους για να καταστήσουν την πολυτέλεια αποδεκτή στο πλαίσιο του πρώιμου δημοκρατικού της συστήματος. Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος κατέκτησε την περσική Ανατολή, ελληνικά, περσικά και τοπικά στυλ πολυτέλειας δημιούργησαν ένα ενδιαφέρον μείγμα που καθόρισε ένα νέο ύφος τέχνης και τεχνικής.

Ο θησαυρός του Παναγκιούριστε

Ο εξαιρετικός θησαυρός του Παναγκιούριστε. © Todor Dimitrov, National Museum of History, Βουλγαρία

Μεταξύ των εκλεκτών αντικειμένων που προέρχονται από το Αφγανιστάν έως την Ιταλία ξεχωριστή θέση κατέχει ο εξαιρετικός θησαυρός Παναγκιούριστε από τη Βουλγαρία. Ανακαλύφθηκε τυχαία από τρία αδέλφια που έσκαβαν πηλό για τούβλα το 1949, και αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα αρχαίας μεταλλοτεχνίας, ενώ καταδεικνύει την επιρροή της περσικής και ελληνικής πολυτέλειας σε όλα τα Βαλκάνια. Ο χρυσός από τον θησαυρό στο Παναγκιούριστε ήταν αρκετός ώστε να μισθωθεί ένα στράτευμα πεντακοσίων ανδρών και ενώ την εποχή που τον έθαψαν στη γη οι Κέλτες βρίσκονταν στα σύνορα της Θράκης, ο βασιλιάς δεν έλιωσε τον χρυσό, αλλά τον έθαψε, γιατί η ιερή αξία του θησαυρού υπερτερούσε γι' αυτόν, αφού αποτελούσε τεκμήριο της εξουσίας του.

Πρόκειται για το καταπληκτικό έργο μαστόρων χρυσοχόων από την πρώιμη ελληνιστική εποχή στα τέλη του 4ου και τις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. Ο θησαυρός του Παναγκιούριστε αποτελείται από 9 χρυσά δοχεία –ένα μπολ και 8 ρυτά– με πλούσια διακόσμηση που συνδυάζουν αρχαία ελληνικά μοτίβα με θρακικές τεχνικές της εποχής της δυναστείας των Αχαιμενιδών. Υποτίθεται ότι ο χρυσός θησαυρός αποτελούσε ιδιοκτησία του βασιλιά των Οδρυσών και της Θράκης Σεύθη Γ’ και χρησιμοποιούνταν σε θρησκευτικές τελετές.

Ρυτό σε μορφή κατσίκας από τον θησαυρό του Παναγκιούριστε. © The Trustees of the British Museum

Ρυτό που απεικονίζει τη θεά Αθηνά. © The Trustees of the British Museum

Ένα από τα 9 χρυσά αντικέιμενα του θησαυρού του Παναγιούριστε. © The Trustees of the British Museum

Πάνω στα ρυτά απεικονίζονται θεοί και ήρωες, ιερά ζώα και μυθολογικά όντα, που στην αρχαιότητα έπαιζαν τελετουργικό ρόλο. Σύμφωνα με την παράδοση οι φιγούρες αυτές προστάτευαν τους συμμετέχοντες στην τελετή. Η συλλογή περιλαμβάνει δύο ρυτά με κεφαλή ελαφιού, που το ένα παρουσιάζει τη σκηνή της κρίσης του Πάρη, με την Αθηνά, την Ήρα, την Αφροδίτη και τον Πάρη, ενώ το άλλο τη μάχη του Θησέα με τον ταύρο του Μαραθώνα και τον τρίτο άθλο του Ηρακλή, τη στιγμή που άρπαξε την Κερυνίτιδα Έλαφο. Πάνω σε έναν αμφορέα-ρυτό (δοχείο για πόσιμα υγρά ή χοές κατά τη διάρκεια σχετικών τελετουργιών) απεικονίζεται ο μύθος των «Επτά επί Θήβας» ή μια εορταστική πομπή ή μια σκηνή που σχετίζεται με τη θρακική πίστη – ένας τελετουργικός χορός πέντε ανδρών έξω από τον ναό στον οποίο ετοιμάζεται η τελετή.

Είναι η πρώτη φορά που ο θησαυρός βρίσκεται στο Ηνωμένο Βασίλειο από το 1976, γεγονός που δίνει την ευκαιρία στη νέα γενιά για να τον δει από κοντά.

Πολύτιμα αντικείμενα από χρυσό, ασήμι και γυαλί

Χρυσό βραχιόλι (μέρος του θησαυρού του Οξού), Τατζικιστάν, 499-300 π.Χ.

Η έκθεση περιλαμβάνει επίσης αντικείμενα από τη συλλογή του Βρετανικού Μουσείου, συγκεντρώνοντας εκπληκτικά αντικείμενα από χρυσό, ασήμι και γυαλί. Ένα επιχρυσωμένο ασημένιο ρυτό σε σχήμα γρύπα είναι ένα αξιοσημείωτο δείγμα περσικής τέχνης. Αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως κρασοπότηρο. Αυτό το ποτήρι αντικατοπτρίζει τη χλιδή της περσικής αυλής, προσδίδοντας κύρος στον χρήστη του σε μια βασιλική γιορτή. Από τα πολυτελή αυτά αντικείμενα επηρεάστηκαν οι Έλληνες αγγειοπλάστες ως προς το ύφος και τη μορφή και φιλοτέχνησαν εξαιρετικά δείγματα με κεφάλια ζώων.

Μια κεραμική κούπα που φιλοτεχνήθηκε με τη μορφή κεφαλής λιονταριού παρέπεμπε στην πολυτέλεια της Περσίας, αλλά ως ένα εξωτικό νεωτεριστικό αντικείμενο που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε ένα ελληνικό συμπόσιο.

Ένα ανάγλυφο από ένα ταφικό μνημείο στην Ξάνθο της δυτικής Τουρκίας δείχνει έναν τοπικό βασιλιά να σκιάζεται από μια ομπρέλα για να μιμηθεί την περσική βασιλική εξουσία. Η ομπρέλα ήταν το υπέρτατο σύμβολο της ανδρικής εξουσίας στο αρχαίο Ιράν. Αν και οι ομπρέλες υιοθετήθηκαν στην Αθήνα ως τάση από την Ανατολή, χρησιμοποιούνταν μόνο από γυναίκες, όπως φαίνεται σε μια σκηνή πάνω σε ένα αγγείο νερού. Καθώς οι γυναίκες δεν είχαν πολιτική θέση στην πρώιμη δημοκρατία της Αθήνας, οι ομπρέλες ως γυναικεία αντικείμενα έχασαν τη δύναμη εξουσίας που προσέδιδαν σε έναν άνδρα χρήστη και μάλιστα ευγενή ή άνθρωπο με πλούτο και κύρος.

 Χρυσό στεφάνι. © The Trustees of the British Museum

Από τη συλλογή του Βρετανικού Μουσείου προέρχεται επίσης ένα χρυσό στεφάνι από την Τουρκία, παρόμοιο με αυτά που βρέθηκαν στους βασιλικούς τάφους των Αιγών. Το χρυσό στεφάνι δρυός, που αποτελείται από δύο κλαδιά με μια μέλισσα και δύο τζίτζικες, παρουσιάζει την εξάπλωση της πολυτέλειας σε όλη την περιοχή και το πώς εξελίχθηκαν τα στυλ την περίοδο μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου το 323 π.Χ.. Όπως δήλωσε ο Jamie Fraser του Βρετανικού Μουσείου: «Το στεφάνι είναι ένα από τα σημαντικότερα αντικείμενα του Βρετανικού Μουσείου: παραδοσιακά, βλέπουμε τους Πέρσες και τη φαινομενικά "παρακμιακή" αγάπη τους για την πολυτέλεια μέσα από τα μάτια των αυτοανακηρυγμένων εχθρών τους, των Ελλήνων. Αυτή η έκθεση είναι μια ευκαιρία να εξερευνήσουμε πέρα από αυτές τις προκατειλημμένες αναφορές και να κατανοήσουμε πώς οι Πέρσες χρησιμοποιούσαν την πολυτέλεια ως πολιτικό εργαλείο σε μια τεράστια και πολύπλοκη αυτοκρατορία».

Η έκθεση επιτρέπει στους επισκέπτες να ανακαλύψουν και να γνωρίσουν το εύρος, τον πλούτο και την επιρροή του ελληνοπερσικού κόσμου που, όπως λέει ο διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου Hartwig Fischer, «ήταν ένα δίκτυο εκατοντάδων πολιτιστικών ομάδων, πέρα από την ιστορική δυαδικότητα της Περσίας και της Ελλάδας».

Γυάλινο πιάτο. © The Trustees of the British Museum

 Επίχρυσο ασημένιο ρυτό με φτερωτό γρύπα, Τουρκία, 5ος αιώνας π.Χ.

Αθηναϊκή κούπα με τη μορφή κεφαλής γενειοφόρου Πέρση. Η τάξη των Περσών, Ελλάδα, περίπου 410-400 π.Χ.

Κύπελλο με κεφάλι λιονταριού. © The Trustees of the British Museum

Ρυτό με κεφαλή ελαφιού από τον θησαυρό του Παναγκιούριστε. © The Trustees of the British Museum

 Επίχρυση ασημένια πλάκα, Ιράν ή Αφγανιστάν, πιθανότατα παρθική ή πρώιμη σασανική, πιθανότατα 2ος-3ος αιώνας.

© The Trustees of the British Museum

Κεραμικό ρυτό με τη μορφή καθιστής σφίγγας, που αποδίδεται στον ζωγράφο Σωτάδη, Ελλάδα, περίπου 470-450 π.Χ.

Ρυτό με κεφαλή ελαφιού από τον θησαυρό του Παναγκιούριστε. © The Trustees of the British Museum

Είτε περιζήτητα ως αντικείμενα κύρους είτε απαξιωμένα ως σημάδια παρακμής, η ομορφιά αυτών των περσικών, ελληνικών και ελληνιστικών ειδών πολυτελείας διαμόρφωσε το πολιτικό τοπίο της Ευρώπης και της Ασίας κατά την πρώτη χιλιετία π.Χ. και η κληρονομιά τους συνεχίζει να υφίσταται και να επηρεάζει τη στάση μας απέναντι στην πολυτέλεια σήμερα.

Πηγή: LiFO