Άγαλμα αγοριού με χήνα Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Συλλογή Έργων Γλυπτικής, Γ 2772 Προέλευση: Ιερό στην Αρχαία Λίλαια, στο όρος Παρνασσός, ...
Άγαλμα αγοριού με χήνα
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Έργων Γλυπτικής, Γ 2772
Προέλευση: Ιερό στην Αρχαία Λίλαια, στο όρος Παρνασσός, Φωκίδα
Διαστάσεις: Ύψος 86 εκ.
Χρονολόγηση: αρχές 3ου αιώνα π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 30
Ένα παχουλό, γυμνό, χαμογελαστό αγόρι, ηλικίας 4 έως 7 ετών, φορά στα κοντά μαλλιά του ένα διάδημα που λέγεται στεφάνη.
Σταυρώνοντας το αριστερό του πόδι εμπρός από το δεξιό, στέκεται δίπλα σε ένα τετράπλευρο στήριγμα, πάνω στο οποίο ακινητοποιεί μια χήνα με την ανοιχτή αριστερή του παλάμη.
Στη δεξιά κλειστή του παλάμη διαπιστώθηκε πρόσφατα πως κρατά με τον δείκτη του έναν αστράγαλο (κότσι) που μόλις διακρίνεται. Η ύπαρξη του αστραγάλου δημιουργεί νέες προοπτικές για την ερμηνεία του αγάλματος και την ταύτιση του παιδιού.
Το άγαλμα σε παριανό μάρμαρο βρέθηκε το 1857 στη βόρεια πλαγιά του Παρνασσού – στην περιοχή της αρχαίας Λίλαιας, πόλης της Φωκίδας. Ανακαλύφθηκε κοντά στις πηγές του ποταμού Κηφισού, στη θέση Αγία Ελεούσα, όπου πιθανόν βρισκόταν ένα ιερό αφιερωμένο στον ίδιο τον ποταμό και στις Νύμφες.[1]
Το αγόρι της Λιλαίας είναι χαμογελαστό και δείχνει μια ήρεμη δύναμη. Ίσως φορά διάδημα επειδή έλαβε μέρος σε μία εορτή ή σε μία ιεροτελεστία ηλικιακής μετάβασης, όπως πιθανώς δηλώνουν και τα φρεσκοκομμένα του μαλλιά που μάλλον αφιερώθηκαν σε κάποια τοπική θεότητα. Ο αστράγαλος στο χέρι του είναι το κατ’ εξοχήν παιχνίδι για τα αγόρια, στην καθημερινή ζωή και στα ιερά, όπως μας φανερώνει και ο Πλάτων που περιγράφει αγόρια να παίζουν ανά δύο, μετά από μια θρησκευτική τελετή με θυσία στην παλαίστρα, φορώντας στεφάνια και γιορτινά ρούχα.[2] Πρόκειται για ένα είδος ζαριού, με μόνη διαφορά ότι το ζάρι πέφτει με έξι πιθανότητες, ενώ ο αστράγαλος μόνο με τέσσερις και μεταξύ αυτών μόνο δύο είναι πιο πιθανές, καθώς δύο από τις επιφάνειές του είναι πιο πλατιές από τις άλλες. Οι ρίψεις απέκλειαν το δύο και το πέντε και η βέλτιστη ρίψη ονομαζόταν Αφροδίτη, Μίδας ή Ηρακλής. ΕΙΚ. 4. Με την ίδια λογική οι αστράγαλοι χρησίμευαν και για αστραγαλομαντεία. Το αγόρι της Λίλαιας κρατά τον αστράγαλο με την “ασυνήθιστη” πλευρά του.
Το είδος της χήνας κάτω από το χέρι του αγοριού είναι η χηναλώπηξ (χηναλεπού), πιθανότατα η καστανόχηνα Tadorna ferruginea, που και σήμερα συναντούμε στη βόρεια Ελλάδα, στη Λέσβο και τις αντίστοιχες τουρκικές ακτές και εξημερώνεται εύκολα. Η χήνα συνδέεται με τη μαντεία και τους θετικούς χρησμούς, ενώ θεωρείται πτηνό των υγροτόπων, της όχθης ποταμών, λιμνών και ελών. Ως αμφίβιο κινείται μεταξύ υδάτων και ξηράς και είναι το μόνο πτηνό που μπορεί να κολυμπήσει χάρη στις μεμβράνες του ποδιού του, έτσι έχει πρόσβαση στον κόσμο των θνητών και στον Κάτω Κόσμο.
Ο παλαιός αρχαιολόγος Ιωάννης Σβορώνος ταύτισε το αγόρι με τον Ιανίσκο, το θεϊκό παιδί θεραπευτή και μικρό γιο του Ασκληπιού. Ακινητοποιώντας τη χήνα το αγόρι εξουδετερώνει συμβολικά και τα μυθολογικά όντα του βάλτου που προξενούσαν θανατηφόρους πυρετούς στα μικρά παιδιά. Ο αστράγαλος στο χέρι του παιδιού τονίζει ακόμη περισσότερο την αποφυγή μιας θανατηφόρας απειλής. Η αρχαιότερη ελληνική λέξη για το ζάρι είναι κίνδυνος, όπως π.χ. στη φράση κίνδυνον ἀναρρίπτειν (ρίχνοντας το ζάρι). Αργότερα κατέληξε να δηλώνει όχι ένα αντικείμενο αλλά την έννοια του κινδύνου.
Από τον Αλεξανδρινό ποιητή Ηρώνδα, που συνέγραψε τον 3ο αι. π.Χ. μικρές ιστορίες με τον τίτλο Μίμοι ή Μιμίαμβοι πληροφορούμαστε ότι δύο προσκυνήτριες στο Ασκληπιείο της Κω εντυπωσιάστηκαν από ένα άγαλμα αγοριού που στραγγαλίζει μία χήνα.[3] Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος τον 1ο αι. μ.Χ. αποδίδει το ίδιο ή παρόμοιο άγαλμα στον Καρχηδόνιο γλύπτη Βόηθο, του 4ου αι. π.Χ.[4] Πολλά παιδικά αγάλματα σε ιερά κρατούν αστραγάλους στα χέρια, πιθανόν σε ανάμνηση κάποιας θεραπείας.
Άλλωστε σε αρχαίο κείμενο, λίγο παλαιότερο του γλυπτού μας, αποτυπώνεται η ιστορία του μικρού ασθενούς Ευφάνη, που προσφέρει στον Ασκληπιό ως αμοιβή για τη θεραπεία του τη μοναδική του περιουσία: δέκα αστραγάλους.[5]
[1] Η πόλη πήρε το όνομά της από τη Νύμφη Λίλαια που πιστεύεται ότι ήταν κόρη του Κηφισού. Η λατρεία του ποταμού αναφέρεται ήδη στην Ιλιάδα. hom. Il. II 522-523: «οἱ τ’ἄρα πὰρ ποταμὸν Κηφισόν δῖον ἔναιον, οἱ τε Λίλαιν ἔχον πηγῆς ἐπὶ Κηφισοῖο…».
[2] platon, lysis 206 e 207 a cuf 1965: «Εἰσελθόντες δὲ κατελάβομεν αὐτόθι τεθυκότας τε τούς παῖδας καὶ τὰ περὶ τὰ ἱερεῖα σχεδόν τι ἤδη πεποιημένα, ἀστραγαλίζοντάς τε δὴ καί κεκοσμημένους ἅπαντας. Οἱ μὲν οὖν πολλοί ἐν τῇ αὐλῇ ἔπαιζον ἔξω, οἱ δὲ τινες τοῦ ἀποδυτηρίου ἐν γωνίᾳ ἠρτίαζον ἀστραγάλοις παμπόλλοις, ἐκ φορμίσκων τινῶν προαιρούμενοι. Τούτους δὲ περιέστασαν ἄλλοι θεωροῦντες…»
[3] herod. iv, 30-35: « Κυννώ: ἆ πρὸς Μοιρέων, τὴν χηναλώπεκα ὡς τὸ παιδίον πνίγει· πρὸ τῶν ποδῶν γοῦν, εἴ τι μὴ λίθος, τοὔργον, ἐρεῖς, λαλήσει. μᾶ, χρόνῳ κοτ᾽ ὥνθρωποι κἠς τοὺς λίθους ἕξουσι τὴν ζόην θεῖναι. »
[4] plin. hn 34, 84: Boëthi, quamquam argento melioris, infans eximium anserem strangulat.
[5] IG IV2 I.121-122: Εὐφάνης Ἐπιδαύριος παῖς. Οὗτος λιθιῶν ἐνε[κά]δευδε. ἔδοξε δὴ αὐτῶι ὁ θεός ἐπιστάς εἰπεῖν. “τί μοι δωσεῖς, αἴ τύ/κα ὑγιῆ ποιήσω”. αὐτός δὲ φάμεν “δέκ’ἀστραγάλους”. Τὸν δὲ θεὸν γελά/σαντα φάμεν νιν παυσεῖν. ἁμέρας δὲ γενομένας ὑγιής ἐξῆλθε.
Δρ Δέσποινα Ιγνατιάδου
Βιβλιογραφία
Για το έκθεμα
Bobou O. 2015. Children in the Hellenistic World. Statues and Representations, Oxford , cat. no. 80.
Ignatiadou D – Papaikonomou I.-D., 2018. The knucklebone and the goose: playing and jeopardy for the boy of Lilaia, Board Game Studies XXI Annual Colloquium. “Dialogues and Interactions”, Athens 2018, Board Game Studies Journal Volume 16, Issue 1, 309–337 DOI: 10.2478/bgs-2022-0010.
Raftopoulou E.G. 2000. Figures enfantines du Musée national d’Athènes. Département des Sculptures, Munich.
Σβορώνος I. 1909. “Ιανίσκος, Ασκληπιός, Αρτιτόκος, Κοράσιον Ασκληπιού και Ανδρίσκος”, Αρχαιολογική Εφημερίς, 134-178, ιδ. 174-177.
Για το θέμα
Arnott W.G. 2007. Birds in the Ancient World from A to Z, New York, 31.
Beaumont L. 2012. Childhood in Ancient Athens. Iconography and Social History, London – New York.
Edelstein J. – Edelstein L. 1945. Asclepius: Collection and Interpretation of the Testimonies, Baltimore, 231.
Graf F. 2005. “Rolling the dice for an answer”, S.I. Johnston – P.T. Struck (eds), Mantikê. Studies in Ancient Divination, Leiden, 51-97.
Hamayon R. 2012. Jouer. Une étude anthropologique à partir d’exemples sibériens, Paris.
Papaikonomou I.-D. – Poplin F. 2013. “L’astragale en contexte funéraire. Amphipolis, Thasos et Abdère”, V. Dasen – U. Schädler (eds), Jeux et jouets gréco-romains, Archéothéma 31, 57.
Papaikonomou I.-D. 2006. “L’interprétation des “jouets” trouvés dans les tombes d’enfants d’Abdère”, A.-M. Guimier-Sorbets et alii (eds), Rois,Cités, Nécropoles : Institutions, Rites et Monuments en Macédoine (Mεελετήματα 45), Aθήνα, 239-249.
Papaoikonomou Y. 1981. “L’enfant aux astragales”, BCH 105, 255-263.
Raftopoulou E.G. 2000. Figures enfantines du Musée national d’Athènes. Département des Sculptures, Munich.
Rühfel H. 1984. Das Kind in der griechischen Kunst: von der minoisch-mykenischen Zeit bis zum Hellenismus, Mainz, 227-230, pl. 95, no. 167.
Schädler U. 1996. “Spielen Mit Astragalen”, AA 1, 61-73.
Schädler U. 2013. “À quoi joue-t-on ? Les osselets”, V. Dasen – U. Schädler (eds), Jeux et jouets gréco-romains, Archéothéma 31, 62.
Απαλοδήμος Ντ. Περιγραφικό λεξικό των πουλιών της Ελλάδος, Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, Αθήνα, 45.
Ιγνατιάδου Δ. 2013. Διαφανής ύαλος για την αριστοκρατία της αρχαίας Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 226, εικ. 188.
Καλτσάς Ν. 2002. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα γλυπτά. Αθήνα.
Κοκολάκης M.M. 1965. Μορφολογία της Κυβευτικής Μεταφοράς, Αθήναι, 23-41.
Ντάσιος Φ. 1992. Η περί τον Παρνασσόν χώρα. Αρχαιολογία 44, 56-63.
Πηγή: Δ. Ιγνατιάδου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Δεν υπάρχουν σχόλια