Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινότητα πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Η έκθεση είναι αφιερωμένη στους στρατιώτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. [Credit: British Museum] Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε έκταση εκατομμυρ...

Η έκθεση είναι αφιερωμένη στους στρατιώτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. [Credit: British Museum]

Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε έκταση εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων και οφείλει την ύπαρξή της στη στρατιωτική της δύναμη. Με την υπόσχεση της ιθαγένειας σε όσους δεν την είχαν, ο ρωμαϊκός στρατός −η πρώτη επαγγελματική πολεμική δύναμη της Δύσης− δημιούργησε χιλιάδες Ρωμαίους πολίτες, προσφέροντας μια καλύτερη ζωή στους στρατιώτες που επέζησαν από τη θητεία τους.

Η έκθεση «Legion: Life in the Roman Army» («Λεγεώνα: Η ζωή στον ρωμαϊκό στρατό») στο Βρετανικό Μουσείο, που θα διαρκέσει έως τις 23 Ιουνίου, προσκαλεί το κοινό να γνωρίσει την πολεμική μηχανή της Ρώμης μέσα από τους στρατιώτες που υπηρέτησαν σε αυτήν.

Ο Vegetius, Ρωμαίος συγγραφέας του 4ου αιώνα, από τον οποίο έχει σωθεί άθικτο το μοναδικό αρχαίο ρωμαϊκό εγχειρίδιο με στρατιωτικές οδηγίες, γράφει στο «Epitoma rei militaris» ότι λίγοι άνδρες γεννιούνται γενναίοι, οι πολλοί γίνονται γενναίοι με τη δύναμη της πειθαρχίας.

Η έκθεση μάς μεταφέρει σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και παρουσιάζει τη ζωή και τις υπηρεσίες ενός πραγματικού Ρωμαίου στρατιώτη, του Κλαύδιου Τερεντιανού, από την κατάταξή του στο στράτευμα και τη συμμετοχή του στις εκστρατείες μέχρι τη συνταξιοδότησή του.

Τα εκθέματα περιλαμβάνουν παπύρους με επιστολές στρατιωτών από τη ρωμαϊκή Αίγυπτο και τις Πινακίδες της Βιντολάντα − από τα παλαιότερα σωζόμενα χειρόγραφα στη Βρετανία. Πρόκειται για μικρές ξύλινες πινακίδες στις οποίες είναι γραμμένα, με μελάνι που είχε ως βάση το κάρβουνο, κυρίως μηνύματα από και προς τα μέλη της φρουράς του ρωμαϊκού φρουρίου της Βιντολάντα, στη βόρεια Αγγλία. Χρονολογούνται τον 1ο και τον 2ο αιώνα μ.Χ. και σήμερα οι περισσότερες εκτίθενται μόνιμα στο Βρετανικό Μουσείο. Αποκαλύπτουν από πρώτο χέρι πώς ήταν η καθημερινή ζωή των στρατιωτών και των γυναικών, των παιδιών και των σκλάβων που τους συνόδευαν.

Επιτύμβια στήλη, Αγγλία, μεταξύ 100- 200 μ.Χ. [Credit: British Museum]

Η ρωμαϊκή στρατιωτική ιστορία ξεκινάει ίσως από τον 6ο αιώνα π.Χ., αλλά ο Αύγουστος (63 π.Χ.-14 μ.Χ.) ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που εισήγαγε την επιλογή της στρατιωτικής καριέρας. Μπορεί η καριέρα αυτή να ήταν γεμάτη κινδύνους, αλλά οι απολαβές της ήταν δελεαστικές. Όσοι υπηρετούσαν στις λεγεώνες μπορούσαν να κερδίσουν μια σημαντική σύνταξη και όσοι εντάσσονταν στα βοηθητικά στρατεύματα μπορούσαν να αποκτήσουν ιθαγένεια για τους ίδιους και την οικογένειά τους. 

Οι στρατιώτες αντιμετωπίζονταν με φόβο και εχθρότητα από τους πολίτες. Ήταν οι εκτελεστές των ποινών που επιβάλλονταν στον λαό και, καθώς ανήκαν σε στρατό κατοχής, συχνά έβρισκαν άγριο τέλος, τόσο εντός όσο και εκτός του πεδίου της μάχης. Μεταξύ των ευρημάτων στη Βρετανία είναι και τα λείψανα δύο στρατιωτών που πιθανώς δολοφονήθηκαν και θάφτηκαν κρυφά στο Καντέρμπερι, γεγονός που υποδηλώνει ότι στα μέρη που κατακτούσαν συναντούσαν αντίσταση.

Ποιοι ήταν οι άνδρες πίσω από τις ασπίδες;

Στη σκιά των πανύψηλων υδραγωγείων και μέσα στο μεγαλείο της κολοσσιαίας ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής, άκμασε μια δύναμη που ήταν η αληθινή ενσάρκωση της δύναμης της αυτοκρατορίας: ο Ρωμαίος στρατιώτης.

Πανοπλία αλόγου από σίδηρο, λινό ύφασμα και δέρμα , Συρία, δεκαετία του 200 μ.Χ. [Credit Yale-French Excavations at Dura-Europos]

Αυτοί οι άνδρες, με την αστραφτερή τους πανοπλία και τους άψογους σχηματισμούς τους, ήταν κάτι περισσότερο από πολεμιστές. Ήταν σύμβολα του αδάμαστου πνεύματος της Ρώμης και της εμβέλειάς της σε όλες τις γνωστές τότε ηπείρους. Αλλά τι τους ωθούσε να βαδίζουν τεράστιες αποστάσεις, να χτίζουν δρόμους, οχυρά και να έρχονται αντιμέτωποι με τον θάνατο σε μακρινές χώρες;

Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, στην προσπάθειά της για επέκταση και κυριαρχία, απαιτούσε μια τεράστια και αποτελεσματική στρατιωτική μηχανή. Αυτή η ανάγκη οδήγησε σε μια αυστηρή διαδικασία στρατολόγησης, διασφαλίζοντας ότι οι λεγεώνες θα αναπληρώνονται συνεχώς με ικανούς άνδρες. Αρχικά, οι στρατιώτες ήταν Ρωμαίοι πολίτες που καλούνταν να υπερασπιστούν την πόλη τους και τα εδάφη της. Ωστόσο, καθώς η αυτοκρατορία μεγάλωνε, αυξανόταν και η ανάγκη της για έναν πιο επαγγελματικό και μόνιμο στρατό. Οι Μαριανές μεταρρυθμίσεις του 107 π.Χ., που εισήγαγε ο Γάιος Μάριος, σηματοδότησαν μια σημαντική αλλαγή. Ο ρωμαϊκός στρατός δεν ήταν πλέον μόνο μια ομάδα Ρωμαίων πολιτών. Μετατράπηκε σε μια δύναμη με στρατιώτες καριέρας, που προέρχονταν συχνά από τα φτωχότερα στρώματα και έβλεπαν τον στρατό ως μέσο κοινωνικής ανόδου και σταθερού εισοδήματος.

Χάλκινο κράνος, Γερμανία, 10 π.Χ. - 30 μ.Χ. Ιδιωτική συλλογή, Ηνωμένο Βασίλειο.
[Credit: British Museum] 

Με τη στρατολόγησή τους οι άνδρες έμπαιναν σε έναν κόσμο εντατικής εκπαίδευσης και πειθαρχίας. Η ζωή ενός νεοσύλλεκτου άλλαζε δραστικά καθώς γινόταν λεγεωνάριος. Και δεν άλλαζε μόνο η σωματική του δύναμη, έπρεπε να αλλάξει και η νοοτροπία του. Οι ανεκπαίδευτοι νεοσύλλεκτοι έπρεπε να μάθουν να χειρίζονται τα ξίφη και το ακόντιο με θανατηφόρα ακρίβεια και να ενστερνιστούν τις αξίες της πίστης, της πειθαρχίας και της θυσίας. Περνούσαν τις μέρες τους κάνοντας εξάσκηση, μαθαίνοντας να κάνουν σχηματισμούς, εικονικές μάχες και πορείες αντοχής. Τα πεδία εκπαίδευσης αντηχούσαν από τον κρότο των όπλων και τις κραυγές των εκατόνταρχων, διασφαλίζοντας ότι κάθε στρατιώτης γνώριζε τη θέση του στην τεράστια στρατιωτική μηχανή και μπορούσε να εκτελεί εντολές χωρίς δισταγμό.

Οι δεσμοί ανάμεσα στους στρατιώτες

Πέρα από τη σωματική και την τακτική εκπαίδευση, υπήρχε ένας βασικός σκοπός: η δημιουργία δεσμού μεταξύ των στρατιωτών.

Η ρωμαϊκή στρατιωτική ιδιοφυΐα δεν αφορούσε μόνο την τακτική ή τον εξοπλισμό της, αλλά και την ικανότητά της να δημιουργεί μια δεμένη ομάδα από διαφορετικά άτομα. Έτσι, άντρες από διαφορετικές περιοχές, με ποικίλες εμπειρίες και τρόπους ζωής, μεταμορφώνονταν σε αδελφούς. Μοιράζονταν τις σκηνές και το ψωμί τους και προστάτευαν ο ένας τον άλλο στη μάχη. Η συντροφικότητα που γεννιόταν στα πεδία εκπαίδευσης και στέριωνε στο χωνευτήρι της μάχης θεωρείται από πολλούς η πραγματική δύναμη των ρωμαϊκών λεγεώνων.

Διατροφή και καθημερινή ρουτίνα

Η ζωή ενός Ρωμαίου στρατιώτη καθοριζόταν σε μεγάλο βαθμό από μια δομημένη καθημερινή ρουτίνα. Καθώς ξημέρωνε πάνω από το ρωμαϊκό στρατόπεδο, το κάλεσμα του σαλπιγκτή τους καλούσε στα καθήκοντα της ημέρας. Η καθημερινή επιθεώρηση ήταν ένα κρίσιμο τελετουργικό που εξασφάλιζε ότι τα όπλα και οι πανοπλίες ήταν σε εξαιρετική κατάσταση. Οποιαδήποτε παραμέληση θα μπορούσε να σημάνει τη διαφορά μεταξύ ζωής και θανάτου στο πεδίο της μάχης. Την επιθεώρηση ακολουθούσε ένα αυστηρό σύστημα εκπαιδευτικών ασκήσεων για να διατηρήσουν οι στρατιώτες τη φυσική τους κατάσταση. Εξασκούνταν στη μάχη σώμα με σώμα, προσομοίωναν σενάρια μάχης κα αναζητούσαν αδιάκοπα την πολεμική αριστεία. 

Ασπίδα από δέρμα, μπρούτζο και ξύλο, Συρία, περ. 200 μ.Χ. 
[Credit: British Museum] 

Σχεδόν πλήρης ρωμαϊκή τμηματική πανοπλία, Kalkriese, Γερμανία, 9 μ.Χ.
[Credit: Museum und Park Kalkriese/ British Museum]

Η διατροφή ενός Ρωμαίου στρατιώτη αποτελούνταν από σιτάρι, καπνιστό ή φρέσκο (όπου υπήρχε) χοιρινό, λαχανικά, ψωμί και κρασί. Δεδομένου ότι η διατροφή είχε μεγάλη σημασία για την ευημερία τους, οι Ρωμαίοι έκαναν μεγάλες προσπάθειες για να εξασφαλίσουν ότι οι στρατιώτες τρέφονταν καλά. Συνήθως έτρωγαν τρία γεύματα κατά τη διάρκεια μιας κανονικής ημέρας.

Με την ανατολή του ηλίου έτρωγαν ένα πρωινό που ονομαζόταν «ientaculum», το οποίο αποτελούνταν κυρίως από ψωμί και φρούτα εποχής. Περίπου στις 11 π.μ. έτρωγαν το μεσημεριανό γεύμα που ονομαζόταν «merenda». Ήταν ένα ελαφρύ γεύμα για να διασφαλιστεί ότι οι στρατιώτες δεν θα υπέφεραν από υπερφαγία. Το δείπνο, που ονομαζόταν «cena», ήταν το κύριο γεύμα της ημέρας, και το έτρωγαν αργά το απόγευμα ή το βράδυ. Ήταν σημαντικό να καταναλώνουν αρκετή πρωτεΐνη και υδατάνθρακες, έτσι αυτό το γεύμα είχε άμυλο με κρέας ή ψάρι. Φυσικά, όταν ήταν σε εκστρατεία, συμπλήρωναν τη διατροφή τους με αυτό που σήμερα αποκαλούμε σνακ, συνήθως λεηλατημένα τοπικά προϊόντα.

Ένα από τα βασικά καθήκοντα ενός λεγεωνάριου ήταν οι σκοπιές και οι περιπολίες, που κρατούσαν τις απειλές, εξωτερικές και εσωτερικές, μακριά. Στα οχυρά και τα στρατόπεδα είχαν αναπτύξει ένα πολύπλοκο σύστημα με συνθήματα για να αναγνωρίζουν τον φίλο από τον εχθρό, τα οποία άλλαζαν καθημερινά. Στην απέραντη έκταση της αυτοκρατορίας, από τις άνυδρες ερήμους της Ανατολής μέχρι τα πυκνά δάση της Γερμανίας, οι σκοπιές και οι περιπολίες ήταν τα μάτια και τα αυτιά της Ρώμης, μια διαρκής υπενθύμιση της παρουσίας της.

Χάλκινο δίπλωμα που δόθηκε στον Μάρκο Παπίριο του Αρσινόη (Αίγυπτος) στις 8 Σεπτεμβρίου 79 μ.Χ. Το χάλκινο δίπλωμα αποτελείται από δύο ενεπίγραφα φύλλα χαλκού, τα οποία μπορούσαν να κρεμαστούν για επίδειξη. 
[Credit: British Museum] 

Τα κατασκευαστικά θαύματα

Οι Ρωμαίοι στρατιώτες ήταν μηχανικοί, οικοδόμοι και εργάτες. Κατασκεύασαν τους δρόμους που συνέδεαν την αυτοκρατορία, τα οχυρά που προστάτευαν τα σύνορά της και τις γέφυρες που διέσχιζαν τα ποτάμια της. Οι φημισμένοι ρωμαϊκοί δρόμοι, ευθείς και ανθεκτικοί, κατασκευάζονταν συχνά από τους ίδιους τους στρατιώτες που βάδιζαν σε αυτούς. Ο διπλός ρόλος στρατιώτη και οικοδόμου ήταν μια στρατηγικά ευφυής σύλληψη, που επέτρεπε την ταχεία ανάπτυξη και κίνηση των στρατευμάτων.

Το castrum, ή ρωμαϊκό οχυρό, ήταν ένα σπίτι μακριά από το σπίτι για τους λεγεωνάριους. Αυτά τα οχυρά, διάσπαρτα σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας σε στρατηγικές θέσεις, χρησίμευαν τόσο ως αμυντικοί προμαχώνες όσο και ως κέντρα του ρωμαϊκού πολιτισμού και της διοίκησης σε πρόσφατα κατακτημένα εδάφη ή παραμεθόριες περιοχές. Πίσω από τα τείχη του κάστρου η ζωή κυλούσε με πειθαρχία αλλά και ζωντάνια. Το αρχηγείο ή το Principia ήταν το διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο του οχυρού, που στέγαζε το ιερό για τις καθημερινές προσφορές και τα γραφεία των διοικητών. Δίπλα ήταν οι σιταποθήκες για την αποθήκευση των προμηθειών. Υπήρχαν εργαστήρια, λουτρά, συχνά ακόμη και αμφιθέατρα. Η παρουσία εμπόρων, τεχνιτών, αλλά και των οικογενειών των στρατιωτών σε ορισμένες περιπτώσεις, δημιουργούσε μια πολύβουη ατμόσφαιρα, κάνοντας το οχυρό μια ζωντανή κοινότητα και όχι απλώς μια στρατιωτική εγκατάσταση.

 Το σπαθί του Τιβέριου, Γερμανία, περ. 14-19 μ.Χ. [Credit: British Museum]

Ζευγάρι παιδικών παπουτσιών από τη Βινδολάντα, Αγγλία, 85-410 μ.Χ.
[Credit: The Vindolanda Trust/British Museum]

Χρυσό νόμισμα, Ρωμαϊκή Δημοκρατία, 225-212 π.Χ. [Credit: British Museum]

Η θρησκεία και οι δεισιδαιμονίες έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στη ζωή των Ρωμαίων στρατιωτών, καθώς ήταν συνυφασμένες με την καθημερινότητά τους και διαμόρφωναν τις αντιλήψεις τους για τον κόσμο. Ο Άρης, ο θεός του πολέμου, λατρευόταν με ιδιαίτερη ζέση στους κόλπους των λεγεώνων. Ναοί και βωμοί αφιερωμένοι στον Άρη ήταν διάσπαρτοι στην αυτοκρατορία και μέσα στα οχυρά. Ένα από τα πιο σεβαστά σύμβολα στον ρωμαϊκό στρατό ήταν ο αετός, ή aquila. Οι δεισιδαιμονίες ήταν βαθιά ριζωμένες στην ψυχή των στρατιωτών. Οι οιωνοί, τα όνειρα και τα φυσικά φαινόμενα συχνά ερμηνεύονταν ως σημάδια από τους θεούς, που καθοδηγούσαν τις αποφάσεις των στρατηγών και το ηθικό των στρατευμάτων. Το πέταγμα των πουλιών, η συμπεριφορά των ζώων ή ακόμα και ένα τυχαίο γεγονός πριν από μια μάχη θεωρούνταν οιωνοί νίκης ή ήττας.

Από τον πόλεμο στη σύνταξη

Η αποχώρηση από τον ρωμαϊκό στρατό, όπως και η ένταξη σε αυτόν, ήταν μια δομημένη διαδικασία, που καθοριζόταν από την παράδοση, τους κανόνες και τις ανάγκες της αυτοκρατορίας. Η τυπική θητεία ενός Ρωμαίου λεγεωνάριου ήταν 25 χρόνια, περίοδος που θα μπορούσε να επεκταθεί ανάλογα με τις συνθήκες στις οποίες βρισκόταν η αυτοκρατορία και τις στρατιωτικές της ανάγκες.

Μετά το πέρας της θητείας τους, οι στρατιώτες απολύονταν επίσημα με μια διαδικασία γνωστή ως «τιμητική απόλυση», ορόσημο που σηματοδοτούσε τη μετάβαση από μια ζωή αυστηρής πειθαρχίας και καθήκοντος σε μια ζωή σχετικής αστικής ελευθερίας. Με την απόλυση, ο λεγεωνάριος έπαιρνε ένα «δίπλωμα», ένα χάλκινο έγγραφο που του παρείχε συγκεκριμένα προνόμια.

Χάλκινο κράνος, Λονδίνο, Αγγλία, μεταξύ 1-100 μ.Χ. [Credit: British Museum] 

Μια από τις πιο περιζήτητες ανταμοιβές για πολλούς στρατιώτες, ειδικά για εκείνους που είχαν ενταχθεί στις λεγεώνες ως μη πολίτες, ήταν η χορήγηση της ρωμαϊκής υπηκοότητας. Αυτή ήταν μια μεταμορφωτική τιμή, που ανύψωνε την κοινωνική θέση ενός στρατιώτη και του παρείχε νομικά και οικονομικά οφέλη.

Παράλληλα με την ιθαγένεια, στους αποστρατευόμενους δινόταν συχνά γη, μερικές φορές στις κατακτημένες περιοχές. Με τις παροχές που δίνονταν να λειτουργούν ως σύνταξη για τον βετεράνο, διασφαλιζόταν η οικονομική του ευημερία και ταυτόχρονα η αυτοκρατορία, εγκαθιστώντας βετεράνους σε νέες ή επικίνδυνες για ταραχές περιοχές, δημιουργούσε θύλακες πιστών, έμπειρων ατόμων που μπορούσαν να λειτουργήσουν ως σταθεροποιητική επιρροή.

Στο άλλο άκρο του φάσματος ήταν εκείνοι που ήταν ένοχοι για σοβαρά παραπτώματα ή για παράλειψη καθήκοντος. Από αυτούς αφαιρούνταν τα προνόμια και συχνά αντιμετώπιζαν την κοινωνική περιφρόνηση. Πολλοί στρατιώτες με την απόλυσή τους είχαν να αντιμετωπίσουν τα ψυχολογικά και σωματικά σημάδια του πολέμου. Συχνά οι βετεράνοι έβρισκαν παρηγοριά στη δημιουργία ενώσεων ή κοινοτήτων βετεράνων, όπου οι κοινές εμπειρίες γεφύρωναν το χάσμα μεταξύ του κόσμου της λεγεώνας και της αστικής ζωής. 

 Παιχνίδι από ψαμμίτη με γυάλινα πιόνια από τη Βινδολάντα, 85-410 μ.Χ.
[Credit: The Vindolanda Trust/British Museum]

Οι στρατιώτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στους οποίους είναι αφιερωμένη η έκθεση με τα λείψανα, τα σκεύη και την πολεμική τους εξάρτυση που βρίσκονται στις βιτρίνες του μουσείου αφηγούνται τη ζωή στον ρωμαϊκό στρατό από μια οπτική γωνία που δεν γνωρίζουμε, αυτή του απλού στρατιώτη.

Πηγή: Αργ. Μποζώνη, LiFO