Ο αστρολάβος που ταξίδευε για έντεκα αιώνες – Μια ανακάλυψη χωρίς προηγούμενο

Ενα μοναδικό τεχνούργημα του 11ου αιώνα, με ιστορία πιο πυκνή από ό,τι αρχικά πιστευόταν, αποκαλύπτει τα μυστικά του χάρη στις χαραγμένες επ...

Ενα μοναδικό τεχνούργημα του 11ου αιώνα, με ιστορία πιο πυκνή από ό,τι αρχικά πιστευόταν, αποκαλύπτει τα μυστικά του χάρη στις χαραγμένες επιγραφές από Εβραίους και μουσουλμάνους επιστήμονες που το κράτησαν στα χέρια τους, από την Ανδαλουσία ως τη βόρεια Αφρική και «πίσω» στην Ιταλία.

Στις αρχές του 2023, η Φεντερίκα Γκιγκάντε προετοίμαζε μια διάλεξη και αναζητούσε στο διαδίκτυο ένα πορτρέτο του Ιταλού ευγενή και συλλέκτη του 17ου αιώνα Λουντοβίκο Μοσκάρντο, όταν μια εντελώς διαφορετική εικόνα τράβηξε την προσοχή της.

Η ιστορικός εστίασε στη φωτογραφία ενός μεταλλικού δίσκου με ένα δαχτυλίδι στην κορυφή, ο οποίος φυλάσσεται στο ίδιο μουσείο της Βερόνα με το πορτρέτο του Μοσκάρντο.

Λεπτομέρεια από τον αστρολάβο που δείχνει εβραϊκές ενδείξεις δίπλα σε αραβική χάραξη. [Credit: Federica Candelato]

Η Γκικάντε αμέσως κατάλαβε ότι επρόκειτο για έναν αστρολάβο – ένα όργανο που χρησιμοποιούνταν για να χαρτογραφεί τα αστέρια στο ουράνιο στερέωμα και να «υπαγορεύει» την ώρα. Ομως, δεν θα είχε ιδέα πόσο σπάνιο και ιδιαίτερο ήταν το συγκεκριμένο εργαλείο, μέχρι που ταξίδεψε στο Fondazione Museo Miniscalchi Erizzo τρεις μήνες αργότερα και μελέτησε από κοντά τα ορειχάλκινα χαρακτηριστικά του οργάνου.

«Κατάλαβα ότι ήταν πολύ πιο αρχαίο από ό,τι νόμιζαν», δήλωσε στον Guardian. «Αλλά σε εκείνο το σημείο, δεν είχα ιδέα ότι είχε εβραϊκή γραφή πάνω του. Μόνο όταν το πήγαμε σε ένα διπλανό δωμάτιο και άρχισα να το αναλύω –κατά τύχη καθόμουν δίπλα σε ένα παράθυρο και το τσουχτερό φως έμπαινε μέσα– άρχισα να βλέπω αυτές τις χαρακιές. Ηταν πολύ περίεργες, γιατί δεν ήταν οι γρατζουνιές που θα περίμενε κανείς από τη χρήση. Σκέφτηκα ότι ίσως ήμουν απλώς λίγο πολύ κουρασμένη, αλλά έβλεπα όλο και περισσότερες».

Η Γκιγκάντε, επιστημονική συνεργάτρια στην ιστορική σχολή του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ και πρώην επιμελήτρια ισλαμικών επιστημονικών οργάνων στο Μουσείο Ιστορίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, κρατούσε έναν αξιοσημείωτο αστρολάβο που είχε περάσει από μουσουλμανικά, εβραϊκά και χριστιανικά χέρια στην Ισπανία, τη Βόρεια Αφρική και την Ιταλία, στους 10 αιώνες από την κατασκευή του στην Ανδαλουσία.

Οι χαράξεις, αρχικά σε αραβική γραφή και στη συνέχεια σε εβραϊκή, αφηγούνται την ιστορία του τρόπου με τον οποίο δημιουργήθηκε, μοιράστηκε και αναπτύχθηκε η γνώση από ισλαμιστές και Εβραίους λόγιους που ζούσαν και εργάζονταν πλάι πλάι στην Αλ – Ανταλούς, την περιοχή της Ιβηρικής χερσονήσου στην οποία κυριαρχούσαν μουσουλμάνοι. 

Η ισλαμική τέχνη είναι μία από τις ειδικότητες της Γκιγκάντε, αλλά γνωρίζει αρκετά και το εβραϊκό αλφάβητο για να αντιληφθεί ότι κάποιος είχε μεταφράσει τα αρχικά αραβικά ονόματα των αστρολογικών σημείων στον αστρολάβο, στα εβραϊκά. Στη συνέχεια παρατήρησε ότι σε μία από τις πλάκες του οργάνου αναγραφόταν το Τολέδο στη μία πλευρά και η Κόρδοβα στην άλλη.

Οι θέσεις των άστρων στο όργανο συνέπιπταν με εκείνες των αστρολάβων που είχαν κατασκευαστεί στις δεκαετίες 1060 και 1070, ενώ σε μια άλλη πλάκα του ήταν χαραγμένα τα γεωγραφικά πλάτη της βόρειας Αφρικής, γεγονός που υποδηλώνει ότι όποιος είχε στην κατοχή του τη συσκευή εκείνη την εποχή ζούσε στην περιοχή ή ταξίδευε συχνά εκεί. «Σαν να προσθέτουμε μια εφαρμογή σε ένα έξυπνο τηλέφωνο ή να εκτελούμε μια ενημέρωση», εξηγεί η ιστορικός.

Η ακριβής χρονολογία των ταξιδιών του αστρολάβου της Βερόνα είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, αλλά η Γκιγκάντε πιστεύει ότι κατασκευάστηκε στην Ανδαλουσία και μεταφέρθηκε στη βόρεια Αφρική –πιθανότατα στο Μαρόκο– πριν περιέλθει στην κατοχή ενός Εβραίου ιδιοκτήτη.

«Υπάρχει μια πρόσθετη αφιέρωση ή υπογραφή στο αντικείμενο, που γράφει: “Για τον Ισαάκ, το έργο του Ιωνά”. Είναι και τα δύο εβραϊκά ονόματα, οπότε είναι πολύ πιθανό ότι ο αστρολάβος είχε περιέλθει σε εβραϊκή ιδιοκτησία. Αλλά είναι ενδιαφέρον ότι είναι γραμμένο στα αραβικά. Αν και πιθανότατα βρισκόταν στα χέρια κάποιων Εβραίων, τα αραβικά ήταν η lingua franca (σ.σ η γλώσσα που υιοθετείται ως κοινή από ομιλητές με διαφορετικές μητρικές γλώσσες) και χρησιμοποιούνταν τόσο από τους Εβραίους όσο και από τους μουσουλμάνους και τους χριστιανούς».

Η Φεντερίκα Γκιγκάντε εξετάζει τον αστρολάβο στη Βερόνα.
[Credit: Federica Candelato]

Μία από τις εβραϊκές επιγραφές είναι κομψή και βαθιά σκαλισμένη, προσθέτει. «Υπάρχει ένα σύνολο χαρακιών που μοιάζουν σαν να πήρα τα κλειδιά μου και να τα έκανα μόνη μου. Πρόκειται για δύο πολύ διαφορετικά χέρια και δύο διαφορετικές φάσεις, γεγονός που δείχνει πόσο καιρό αυτό το αντικείμενο πρέπει να ήταν μέρος μιας κοινότητας».

Σύμφωνα με την Γκιγκάντε, οι εβραϊκές προσθήκες υποδηλώνουν ότι ο αστρολάβος μεταφέρθηκε τελικά από την Ισπανία ή τη βόρεια Αφρική και κυκλοφόρησε μεταξύ της εβραϊκής διασποράς στην Ιταλία, όπου χρησιμοποιούνταν τα εβραϊκά και όχι τα αραβικά.

Η τελευταία σειρά χαραγμένων αριθμών φαίνεται να έχει γίνει από Ιταλό ή λατινόφωνο. Η Γκιγκάντε πιστεύει ότι ο αστρολάβος έγινε τελικά μέρος της συλλογής του Μοσκάρντο και στη συνέχεια πέρασε, μέσω γάμου, στην οικογένεια Μινισκάλτσι, η οποία ίδρυσε το μουσείο Fondazione Museo Miniscalchi Erizzo για τη διατήρηση των συλλογών το 1990.

Η Γκιγκάντε, η οποία μόλις δημοσίευσε ένα άρθρο για τον αστρολάβο της Βερόνας στο περιοδικό Nuncius, δήλωσε ότι στη μελέτη της για τον αστρολάβο συνδυάστηκε άψογα το πάθος της για τα επιστημονικά όργανα και η έρευνά της για το πώς ταξίδεψαν τα ισλαμικά αντικείμενα, η τεχνολογία και τα διακοσμητικά μοτίβα στην Ευρώπη.

Παρόμοια ανακάλυψη «δεν είχε συμβεί ποτέ στο παρελθόν και πιθανότατα δεν θα ξανασυμβεί», σχολίασε. «Γνωρίζουμε ότι στην Ισπανία του 11ου αιώνα, Εβραίοι, μουσουλμάνοι και χριστιανοί εργάζονταν παράλληλα, ιδίως επιστημονικά, και ότι πολλοί Εβραίοι επιστήμονες χρηματοδοτούνταν από μουσουλμάνους ηγεμόνες χωρίς να ενδιαφέρονται για τη θρησκεία τους. Δεν είναι ότι αυτό το όργανο μας το λέει αυτό για πρώτη φορά. Ολα αυτά είναι γνωστά, αλλά αυτό που βρίσκω εξαιρετικό είναι ότι πρόκειται για μια απτή, φυσική απόδειξη αυτής της ιστορίας».

Πηγή: Καθημερινή