Το παλαιότερο χαλί στον κόσμο βρέθηκε σε τάφο της Εποχής του Σιδήρου

Το χαλί Pazyryk. [Credit: VincentKeers / Public domain / Wikimedia Commons] Είναι λογικό να υποθέτουμε ότι  οι άνθρωποι,  στις διαδοχικές φά...

Το χαλί Pazyryk. [Credit: VincentKeers / Public domain / Wikimedia Commons]

Είναι λογικό να υποθέτουμε ότι οι άνθρωποι, στις διαδοχικές φάσεις της προϊστορίας και στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν ένα θερμότερο περιβάλλον, χρησιμοποιούσαν δέρματα ζώων για να καλύψουν τα δάπεδα των σπηλαίων και των καλύβων που κατοικούσαν. Αυτά ήταν οι πρόδρομοι αυτού που αργότερα θα υφανόταν σκόπιμα με την εξέλιξη της τεχνολογίας και είναι γνωστό σήμερα ως χαλί. Πότε ακριβώς συνέβη αυτό; Τα αρχαιολογικά αρχεία μάς λένε ότι το παλαιότερο χαλί στον κόσμο είναι ηλικίας άνω των 2.000 ετών.

Φυσικά, είναι αδύνατο να γνωρίζουμε αν υπήρχαν και παλαιότερα παραδείγματα, κάτι που είναι σχεδόν βέβαιο- μόνο που η υλική πραγματικότητα είναι αυτή. Αντιστοιχεί σε ένα κομμάτι που βρέθηκε το 1947 στη Σιβηρία, όπου οι θερμοκρασίες ήταν τόσο χαμηλές που πάγωσε, και χάρη σε αυτό εξασφαλίστηκε η διατήρησή του για δυόμισι χιλιετίες, καθώς δεν ξεπάγωσε ποτέ. Είναι γνωστό ως χαλί Pazyryk ή χαλί Gorno-Altai, χάρη στον τόπο που βρέθηκε: μια σειρά από ταφές που βρίσκονται στην κοιλάδα Pazyryk, στη σημερινή Ρωσία.

Πρόκειται για μια ορεινή περιοχή, ένα οροπέδιο που ονομάζεται Ukok κοντά στα ρωσικά σύνορα με την Κίνα, τη Μογγολία και το Καζακστάν, όπου ο αρχαιολόγος Mikhail Gryaznov ανέσκαψε έναν τάφο το 1929, προσελκύοντας έτσι το επιστημονικό ενδιαφέρον για την περιοχή. Δεκαοκτώ χρόνια αργότερα, ήταν ο συνεργάτης του, ο  Sergei Ivanovich Rudenko, ένας διάσημος ανθρωπολόγος του Σοβιετικού Ανθρωπολογικού Ινστιτούτου, που πραγματοποίησε ανασκαφές μεγαλύτερης κλίμακας, ανακαλύπτοντας ότι το εύρημα του προκατόχου του δεν ήταν μια μεμονωμένη περίπτωση αλλά μέρος μιας ολόκληρης νεκρόπολης.

Οι περισσότεροι τάφοι είχαν ήδη λεηλατηθεί σε παλαιότερες εποχές, αλλά οι αρχαιοκάπηλοι παίρνουν πάντα κοσμήματα και πολύτιμα μέταλλα, αφήνοντας πίσω τους αυτά που συχνά ενδιαφέρουν περισσότερο τους ερευνητές. Έτσι, εμφανίστηκαν έπιπλα, ένα άρμα με τους σκελετούς των αλόγων που το έσερναν, αντικείμενα καθημερινής χρήσης, υφάσματα και, φυσικά, ανθρώπινα λείψανα. Η επακόλουθη κρανιακή ανάλυση αυτών αποκάλυψε ότι ήταν Καυκάσιοι, αν και ορισμένοι παρουσίαζαν ελαφρώς διαφορετικά, μογγολικά χαρακτηριστικά.

Δύο καλά διατηρημένες μούμιες λόγω του ψύχους είχαν ιδιαίτερη σημασία. Η μία ήταν ένας εύρωστος άνδρας περίπου πενήντα ετών, το δέρμα του οποίου έφερε ορατά τατουάζ. Αργότερα, η ανάλυση με υπέρυθρες ακτίνες αποκάλυψε ότι, όπως και τα άλλα σώματα που ανασύρθηκαν, ήταν εκτεταμένα τατουάζ- στην περίπτωσή του, με ένα θεματολόγιο που περιελάμβανε ζώα όπως γαϊδούρια, ελάφια ή κριάρια, αλλά και με φανταστικές ζωόμορφες μορφές παρόμοιες με γρύπες και άλλα τερατώδη πλάσματα. Υπήρχαν επίσης ευθυγραμμισμένοι κύκλοι που πιθανότατα είχαν θεραπευτική λειτουργία, δεδομένου ότι οι σημερινές φυλές της Σιβηρίας εξακολουθούν να εφαρμόζουν αυτή τη θεραπευτική μέθοδο για την πλάτη.

Η άλλη εξέχουσα μούμια βρέθηκε δεκαετίες αργότερα, το 1993, από την αρχαιολόγο Natalia Polosmak: ονομάστηκε Παγωμένη Κόρη (ή Κυρία του Αλτάι, σε αναφορά στα βουνά όπου βρίσκεται το Pazyryk), μια νεαρή, ανύπαντρη γυναίκα με υψηλό κοινωνικό κύρος, θαμμένη σε έναν ξύλινο θαλαμοειδή τάφο που περιβαλλόταν από κτερίσματα που περιλάμβαναν αγγεία και ένα άρμα που το έσερναν έξι θυσιασμένα άλογα. Το σώμα αναπαυόταν σε φέρετρο κατασκευασμένο από κούφιο κορμό σιβηρικής πεύκης, επενδεδυμένο με δέρμα διακοσμημένο με ζωόμορφες μορφές. Η διατήρηση ήταν άριστη επειδή η βροχή είχε πλημμυρίσει τον τάφο και είχε παγώσει και συγχωνευθεί με τον μόνιμο παγετό.

Τμήμα ενός από τους τύμβους που δείχνει πώς πάγωσε (Paul Goodhead). [Credit: The British Museum Blog]

Η Παγωμένη Κόρη είχε ύψος 1,67 μέτρα, ξαπλωμένη στο πλάι, και δεν είχε μαλλιά - είχε ξυριστεί - αλλά φορούσε περούκα και μια τσόχινη κόμμωση με χρυσά κεντήματα. Όπως και ο αρχηγός, είχε τατουάζ στο δέρμα της, με μοτίβα ζώων και φυτών. Το ένδυμα που φορούσε ήταν φτιαγμένο από άγριο μετάξι, το οποίο πιστεύεται ότι προερχόταν από την Ινδία. Αυτό, μαζί με άλλα αντικείμενα που βρέθηκαν στα κτερίσματα της ταφής της (όπως σπόροι κορίανδρου από το Ιράν), προκάλεσαν μεγάλο ενδιαφέρον για τη φαντασία των εμπορικών δρόμων που μπορεί να υπήρχαν μεταξύ αυτών των περιοχών και του πολιτισμού της Σιβηρίας.

Ποιος πολιτισμός ήταν αυτός; Η κόρη και ο αρχηγός χρονολογήθηκαν στον 5ο αιώνα π.Χ., αν και ορισμένοι από τους μελετημένους τύμβους είναι έναν ή δύο αιώνες πιο πρόσφατοι. Σε κάθε περίπτωση, ήταν μεταξύ της Εποχής του Χαλκού και του Σιδήρου, που σε αυτά τα γεωγραφικά πλάτη αντιστοιχεί στον πολιτισμό Pazyryk, μέρος της ομάδας Kurgan. Οι Kurgan αποτελούσαν ένα σύνολο λαών που εκτείνονταν από την περιοχή αυτή προς την Ευρώπη (Ρουμανία, Βουλγαρία), περνώντας από τον Καύκασο.

Ο λαός Pazyryk ζούσε στις στέπες και ήταν πολιτισμικά συγγενής με τους Σκύθες, οι οποίοι είχαν παρόμοια καλλιτεχνική εικονογραφία και επίσης εφάρμοζαν παρόμοια ταφικά έθιμα, όπως έχει δείξει η αρχαιολογία. Αφοσιωμένοι στην κτηνοτροφία, ο νομαδικός τρόπος ζωής τους δεν τους εμπόδισε να διατηρούν έντονες εμπορικές σχέσεις με μακρινές περιοχές όπως η Ινδία, η Περσία ή η Κίνα, όπως είδαμε προηγουμένως, με κύριο εμπορικό προϊόν τους τα άλογα. Η ανακάλυψη μασκών ελληνικής προέλευσης αποδεικνύει ότι είχαν επίσης επαφή με τις ελληνιστικές αποικίες του Κιμμέριου Βοσπόρου.

Οι τύμβοι Pazyryk, μέρος της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, συνεχίζουν να προσφέρουν εκπλήξεις κατά καιρούς. Το 2007 ήρθε στο φως ο τάφος ενός ξανθού, με τατουάζ πολεμιστή τυλιγμένου με γούνα από σαμπούκο και συνοδευόμενου από ταφικά σκεύη. Πέντε χρόνια αργότερα, βρέθηκαν αρκετές ακόμη ταφές, αν και οι εργασίες επί τόπου έχουν γίνει κάπως προβληματικές λόγω των αντιδράσεων των κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι γνωρίζουν ότι τα ανακτηθέντα αντικείμενα δεν θα παραμείνουν εκεί αλλά θα μεταφερθούν στο Μουσείο του Ερμιτάζ (Αγία Πετρούπολη).

Το χαλί πριν από την αποκατάστασή του από το Μουσείο Ερμιτάζ.
[Credit: Μουσείο Ερμιτάζ]

Τώρα ήρθε η ώρα να επιστρέψουμε στην αρχή αυτού του άρθρου για να μιλήσουμε για το παλαιότερο χαλί στον κόσμο, το οποίο εννοείται ότι ήταν υφαντό. Ήταν ο ίδιος ο Sergey Rudenko που το βρήκε το 1949, στο τέλος εκείνης της ανασκαφικής εκστρατείας, στον τάφο μιας ευγενούς μορφής. Χρονολογείται γύρω στο 40 π.Χ., έχει μήκος 2 μέτρα, πλάτος 1,83 μέτρα και πάχος 2,4 χιλιοστά. Είναι φτιαγμένο από μαλλί προβάτου και υφασμένο με περίπου 1.125.000 κόμπους (3.600 κόμπους ανά τετραγωνικό δεκάμετρο, πυκνότητα μεγαλύτερη από τα σύγχρονα χαλιά, που υποδηλώνει αποτελεσματική γνώση της τεχνικής που θα μπορούσε να χρονολογηθεί μια χιλιετία νωρίτερα).

Χάρη στο πάγωμά του στον μόνιμο παγετό, λόγω της προαναφερθείσας πλημμύρας, διατηρείται αρκετά καλά ώστε να εκτιμήσουμε τα κόκκινα και χρυσά χρώματα του υφάσματος, καθώς και τις λεπτομέρειες της διακόσμησής του. Το κεντρικό τμήμα είναι ένα τετράγωνο που υποδιαιρείται σε πλέγματα που μοιάζουν με σκάκι (στην πραγματικότητα, έχει προταθεί ότι μπορεί να ήταν μια μεγάλη σκακιέρα για παιχνίδι με ζάρια), το καθένα από τα οποία κοσμείται με φυτικά μοτίβα. Αυτό το κέντρο πλαισιώνεται από πλαίσια που κινούνται προς τα έξω, απεικονίζοντας, με αυτή τη σειρά, γρύπες, ελάφια, άλογα (μερικά με έφιππους ιππείς, άλλα χωρίς ιππέα) και πάλι γρύπες.

Ωστόσο, τα στοιχεία αυτά δεν αποσαφηνίζουν τον τόπο κατασκευής του, γι' αυτό και υπάρχει διχογνωμία ως προς αυτό το σημείο- ορισμένοι, όπως ο Talbot Rises, βλέπουν το χέρι των Σκυθών- άλλοι, όπως ο S. Tolstov, προτείνουν τους Μασσαγέτες. Ωστόσο, η πλειονότητα, με επικεφαλής τον Rudenko, κλίνει περισσότερο προς έναν Ιρανό τεχνίτη, είτε Πέρση, Μήδο ή Πάρθο. Οι υποστηρικτές αυτής της υπόθεσης επισημαίνουν ότι ο τόπος προέλευσης πρέπει να ήταν η περιοχή γύρω από την Αρμενία και το Τουρκεστάν, καθώς στην περιοχή αυτή, η οποία έχει μεγάλη παράδοση στην κατασκευή χαλιών, έχουν βρεθεί ορισμένα χαλιά κατασκευασμένα με παρόμοιες τεχνικές (ο λεγόμενος κόμπος torkībāf).

Αυτό θα σήμαινε ότι το χαλί εξήχθη στην περιοχή των βουνών Αλτάι και ίσως κατασκευάστηκε κατά παραγγελία, καθώς ο εξοπλισμός των αλόγων είναι χαρακτηριστικός για την περιοχή αυτή. Παραμένει η τολμηρή θεωρία του F. Balonov, ο οποίος, με βάση την ασυμμετρία των διακοσμητικών μοτίβων, την κατανομή των χρωμάτων σε ορισμένα τμήματα και άλλες ιδιαιτερότητες, προτείνει ότι το χαλί περιέχει ένα κωδικοποιημένο μήνυμα. Είναι απίστευτο πόσες πολλές πληροφορίες μπορεί να προσφέρει ένα χαλί.

Πηγή: LBV Magazine