Οι σιωπηλές «Κυκλαδίτισσες» στη μεγαλύτερη έκθεση για τον κυκλαδικό πολιτισμό

Με πολύτιμα και άγνωστα αντικείμενα από όλο το Αιγαίο η νέα έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης επιχειρεί να ερμηνεύσει το παρελθόν όλου τ...

Με πολύτιμα και άγνωστα αντικείμενα από όλο το Αιγαίο η νέα έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης επιχειρεί να ερμηνεύσει το παρελθόν όλου του Αρχιπελάγους μέσα από τα μάτια των γυναικών.

Στο Μέγαρο Σταθάτου επικρατεί σιωπή, ενώ πολύτιμα εκθέματα βγαίνουν από τα ειδικά φτιαγμένα κιβώτια για να τοποθετηθούν στις βάσεις τους που θυμίζουν τα γαλανά νερά του Αιγαίου όταν τα χτυπάει ο δυνατός ήλιος. Ξεπροβάλλουν οι γυναίκες από τα κυκλαδονήσια, από αποθήκες, από μικρά μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους και συλλογές, αυτές που δημιούργησαν ζωή, λάτρεψαν και λατρεύτηκαν, θεράπευσαν, προστάτεψαν, διαμόρφωσαν κι επηρέασαν καταστάσεις με τρόπο ανεξίτηλο.

Είναι αυτές που θα πρωταγωνιστήσουν στην έκθεση «Κυκλαδίτισσες» που θα ανοίξει τις πόρτες της στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης από τις 12 Δεκεμβρίου, αφηγούμενες ελεύθερα τις ιστορίες τους, αυτές που αποσιωπήθηκαν ή παραμορφώθηκαν από το αφήγημα των ανδρών.

Ο ρόλος τους σε αυτό που σήμερα θεωρούμε πολιτισμικό απόθεμα του Αρχιπελάγους αναδεικνύεται μέσα από ιστορίες που ο επισκέπτης καλείται να βιώσει, ρίχνοντας ένα προσεκτικό βλέμμα στις μικρές λεπτομέρειες, ενώ θαυμάζει μεγάλα έργα, διαβάζει μια επιγραφή ή σκύβει πάνω από μια λατρευτική εικόνα ή μια επιστολή. Ενεργοποιώντας τις αισθήσεις του, θα φανταστεί ότι αγγίζει την άκρη ενός ενδύματος ή τα χρυσά κοσμήματα και βάσει των μαρτυριών για τη ζωή αυτών των γυναικών θα φτιάξει μια εικόνα για τους ρόλους που τους όρισε η κοινωνία και τον τρόπο που ισορρόπησαν ανάμεσά τους, καθώς αυτοί μεταμορφώνονταν στο πέρασμα του χρόνου.

Μαρμάρινο άγαλμα γυναικείας μορφής, 2700 – 2400/2300 π.Χ. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, ΝΓ0724. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO]

Σε μια εποχή που ο ρόλος της γυναίκας είναι υπό διαρκή συζήτηση και διαπραγμάτευση, 180 εκθέματα από την πρώιμη προϊστορία μέχρι τον 19ο αιώνα, χωρισμένα σε δώδεκα ενότητες, μαρτυρούν τη γυναικεία ταυτότητα, όπως αυτή διαμορφώνεται ανά τους αιώνες και καθορίζεται από τις ειδικές συνθήκες της κυκλαδικής νησιωτικότητας στη μεγαλύτερη έκθεση που έχει γίνει για τον κυκλαδικό πολιτισμό μέχρι σήμερα.

Αυτή είναι η πρώτη κοινή δράση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, στο πλαίσιο εφαρμογής του σχετικού μνημονίου που έχει υπογραφεί μεταξύ του υπουργείου Πολιτισμού και του μουσείου, μιας συνέργειας δημόσιου και ιδιωτικού φορέα, ώστε το μοναδικό αρχαιολογικό απόθεμα του Αρχιπελάγους να προβληθεί με τρόπο αντάξιο της σημασίας του.

Δρ. Δημήτρης Αθανασούλης,
Έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων

Ο δρ. Δημήτρης Αθανασούλης, διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, μαζί με τον συνεπιμελητή της έκθεσης και επιστημονικό διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης δρα Παναγιώτη Ιωσήφ (ο τρίτος συνεπιμελητής είναι ο δρ. Ιωάννης Φάππας) επισημαίνουν ότι ο κύκλος αυτής της έκθεσης δεν θα κλείσει εδώ, αξιοποιώντας την αμφίδρομη σχέση που προκύπτει από τη συνεργασία της εφορείας και μουσείου· όταν φύγει από το αθηναϊκό της κέλυφος, θα ταξιδέψει στη Σαντορίνη, ένα νησί με ιδιαίτερη αρχαιολογική θέση και σπουδαία συνδρομή στον κυκλαδικό πολιτισμό, και θα αποτελέσει το λαμπρό γεγονός των εγκαινίων του Αρχαιολογικού Μουσείου Θήρας που μετά από πολλά χρόνια που έμεινε κλειστό θα ανοίξει στο κοινό το καλοκαίρι του 2025.

Η υπερφυσικού μεγέθους αρχαϊκή κόρη από λευκό ναξιώτικο μάρμαρο, ύψους 2,48 μ., ήρθε ανέλπιστα στο φως το 2000. Είναι ένα σπάνιο αριστούργημα της ελληνικής γλυπτικής, από τα σπουδαιότερα αρχαϊκά αγάλματα στον κόσμο, επισήμως αδημοσίευτη, με ελάχιστους να την έχουν δει διά ζώσης και ελάχιστες φωτογραφίες της να έχουν κυκλοφορήσει, και έρχεται για πρώτη φορά στην Αθήνα.

Μαρμάρινο άγαλμα Άρτεμης, 120 – 100 π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Δήλου, Α 4126 [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO]

Σε διπλανή αίθουσα δεσπόζει η περίφημη Τοιχογραφία των λατρευτριών από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης. «Πλέον αποκαλείται “Οι γυναίκες στο άδυτο” και νομίζω πως θα αλλάξει και επισήμως η ονομασία της μετά την έκθεση», λέει ο κ. Αθανασούλης για τη μοναδική αφηγηματική τοιχογραφία μνημειακών διαστάσεων που, με τέσσερα μέτρα μήκος, καταλάμβανε ολόκληρο τον τοίχο ενός δωματίου. Πρόκειται για μια τοιχογραφία με εξαιρετικό ενδιαφέρον που ακόμα και σήμερα κάποια στοιχεία της παραμένουν σκοτεινά ή μυστηριώδη. Οι τρεις γυναίκες που απεικονίζονται φαίνεται να κατευθύνουν την πομπή μύησης μιας νεαρής κοπέλας με το κεφάλι βαμμένο γαλάζιο και τους βοστρύχους να κρέμονται.

Στεκόμαστε στη ροτόντα, στο ισόγειο του Μεγάρου Σταθάτου. Στο κέντρο της βρίσκεται η περίφημη Κόρη της Σαντορίνης, ένα από τα δύο εμβληματικά εκθέματα παγκόσμιας σημασίας που θα δουν οι επισκέπτες και γύρω τους θα μπορούσε να στηθεί μια ολόκληρη έκθεση. Οι επιμελητές έχουν δώσει στην καλλονή του 7oυ αιώνα π.Χ. με το μακρύ δωρικό πέπλο, που εδώ αποκαλύπτεται σε όλο του το μεγαλείο, και τη μοναδική καλλιτεχνική αξία, που σχεδόν δεν έχει αγγίξει ο χρόνος, τη θέση που της αρμόζει.

Οι επιμελητές αποφάσισαν να ανοίξουν μια απρόσμενη συνομιλία μεταξύ της τοιχογραφίας και μιας πολύ μεταγενέστερης βυζαντινής παλαιολόγειας εικόνας που είναι στημένη ακριβώς απέναντι. Βρέθηκε σχεδόν εντελώς κατεστραμμένη στη Νάξο και όταν κατάφεραν να την καθαρίσουν αποκαλύφθηκε η μορφή της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας, η οποία κρατάει ένα φιαλίδιο με φάρμακο. Πρώτη φορά εμφανίζονται αυτά τα έργα μαζί, πλέκοντας μια ιστορία στην οποία πρωταγωνιστούν η αιμάσσουσα Πότνια που παίρνει τον κρόκο για να γιατρέψει την πληγή της και μια αγία, «με την άνωθεν δύναμη να λύει και να καταστρέφει των φαρμάκων και των δηλητηρίων τα δεινά αποτελέσματα και τις ενέργειες».

Μαρμάρινο αγαλμάτιο Ήρας, τέλη 6ου αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Δήλου, Α 3993. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO]

Πήλινος αμφορέας με παράσταση Σειρήνων, μέσα 7ου αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου, Β 1287. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO]

Οι δυο επιμελητές μιλούν για τη συγκίνηση που έζησαν και αυτοί κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας αυτής της έκθεσης, που ο σύντομος χρόνος της υλοποίησής της την κάνει να μοιάζει με μικρό θαύμα και μεγάλο κατόρθωμα, όχι μόνο λόγω της αξίας των καλλιτεχνικών έργων που συγκέντρωσε από πλήθος μουσείων αλλά και των μικρών αφηγήσεων και των γοητευτικών υποενοτήτων που δημιουργούν και δίνουν μια πολύ ενδιαφέρουσα εικόνα της διαχρονίας των Κυκλάδων.

«Εκπροσωπούνται όλα τα νησιά. Καταφέραμε σε μία έκθεση να φέρουμε πολύ σπουδαία εκθέματα μεγάλης σημασίας, με ιστορία συγκλονιστική. Είναι η πρώτη πανκυκλαδική έκθεση που επιλέξαμε να δείξει την ιστορία των Κυκλάδων, να ερμηνεύσει το παρελθόν όλου του Αρχιπελάγους μέσα από τα μάτια των γυναικών. Πρόκειται για μια συνειδητή επιλογή. Την ιστορία των Κυκλάδων την έχουν αφηγηθεί ήδη οι γνωστοί πρωταγωνιστές των νησιών. Εμείς όμως εμείς προτιμήσαμε αυτό που λέει ακριβώς και ο υπότιτλος, να δούμε τις πιο άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων», λέει ο κ. Αθανασούλης, που επισημαίνει πως «μελετώντας όλο αυτό το υλικό, συνειδητοποιεί κανείς πώς οι πατριαρχικές δομές καταπίεζαν τη γυναίκα μέχρι τον 20ό αιώνα. Και μπορεί σήμερα πολλά να θεωρούνται αυτονόητα, αλλά τελικά τίποτα δεν είναι. Και για εμάς είναι σημαντικό που μπορούμε να διηγηθούμε μια ιστορία ανθρώπων που για να κατακτήσουν τη θέση τους, τον χώρο τους, έδωσαν ένα μεγάλο αγώνα με διαχρονική σημασία».

Δρ. Παναγιώτης Ιωσήφ,
επιστημονικός διευθυντής
του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

«Ανακαλύψαμε αυτές τις ιστορίες και τις συνδέσεις σαν να ξεφλουδίζαμε ένα κρεμμύδι. Αφαιρέσαμε τα φίλτρα των ανδρών για να φτάσουμε στον πυρήνα και να δούμε τι μας λένε οι γυναίκες των Κυκλάδων, που σε πολλές περιπτώσεις δεν έχουν μελετηθεί καθόλου, είναι κλασικά αποσιωπημένες οι ιστορίες τους», λέει ο κ. Ιωσήφ.

Το άλλο ενδιαφέρον της έκθεσης είναι ότι δεν οριοθετείται χρονικά, πιάνει τις Κυκλάδες από τη νεολιθική εποχή και τις ακολουθεί μέχρι τον 19ο αιώνα. Ξεφεύγοντας από τα στεγανά της περιοδολόγησης, οι επιμελητές έχουν προσεγγίσει τη θεματική τους με βάση τις γυναίκες σε ένα συγκεκριμένο χώρο όπου ζουν ανεξάρτητα από τον χρόνο, με νοηματικές συνάφειες και διαχρονικούς μίτους ή ακόμα και με ρήξεις που αποκαλύπτονται μέσα από τα εκθέματα.

Εδώ, λοιπόν, έχει φτάσει για να πει την ιστορία του ένα σπουδαίο άγαλμα από τη Δήλο που φεύγει για πρώτη φορά από το νησί και το μουσείο του, η Άρτεμις Ελαφηβόλος. Για πρώτη φορά, επίσης, βγαίνει στο φως και εκτίθεται η Νικώ από την Επισκοπή Σικίνου. Πρόκειται για τον σκελετό και τα ευρήματα μιας αποκλίνουσας ταφής, μιας γυναίκας γύρω στα 35-40 που η κατάσταση των οστών της μαρτυρά βασανισμό: σπασμένα μηριαία οστά, γνάθος και στέρνο.

Η Άρτεμις Ελαφηβόλος, ένα σπουδαίο άγαλμα από τη Δήλο που φεύγει για πρώτη φορά από το νησί και το μουσείο του.

Ποια ήταν η Νικώ, που βρέθηκε σε ένα κυκλαδονήσι φτωχικό, με σημάδια βασανισμού αλλά και κτερισμένη, με πολύ χρυσό –μια καρφίτσα με ένα καμέο εξαιρετικής ποιότητας που μόνο η ανώτατη αριστοκρατία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατείχε–, η γυναίκα για την οποία στήθηκε ένα εντυπωσιακό μαυσωλείο, εκτός της κλίμακας ενός μικρού νησιού;

Σε ένα κομμάτι της έκθεσης δυο εποχές αντιπαραβάλλονται μέσω δύο προικοσυμφώνων που δείχνουν τη θέση της γυναίκας διαχρονικά. Σε μια επιγραφή ελληνιστική από τη Μύκονο αναγράφονται ονόματα γυναικών, οι προίκες τους και αυτοί στους οποίους ανήκουν: η γυναίκα είναι κτήμα του πατέρα και μεταβιβάζεται στον σύζυγο.

Ακριβώς δίπλα παρουσιάζεται χειρόγραφο προικοσύμφωνο από τη Μύκονο του 17ου αιώνα, όπου αναφέρονται τα προικιά που παίρνει η Αννέζα στο μπαούλο της φεύγοντας από το πατρικό για τη συζυγική στέγη. Και στις δύο περιπτώσεις βλέπουμε μια οικονομική συναλλαγή και μια κοινωνική πρακτική που δείχνει τη θέση της γυναίκας σε κοινωνίες που απέχουν αιώνες μεταξύ τους.  

Μαρμάρινο αγαλμάτιο Αφροδίτης, 2ος – 1ος αι. π.Χ, Αρχαιολογικό Μουσείο Δήλου, Α 4150. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO]

[Credit: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO]

Credit: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO]

1. Εικόνα της Δέησης του Γενναδίου υπό την προστασία της Παναγίας, μετά το 1619 μ.Χ. Αμοργός, Μονή Χοζοβιώτισσας, 2233 2. Μαρμάρινο ανάγλυφο Ίσιδας Πελαγίας, αρχές 1ου αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Δήλου, Α 3187 (3798) 3. Εικόνα με παράσταση διάσωσης πλοίου από την Παναγία Σήμερα στον ναό της Αγίας Τριάδας στον Αδάμαντα Μήλου, MH 321. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO]

«Δεν ήταν έκπληξη αλλά επιβεβαίωση ότι η θέση της γυναίκας σε όλη αυτήν τη διαχρονία δεν έχει αλλάξει καθόλου», λέει ο κ. Ιωσήφ. «Μπορούμε να επιλέξουμε όποιο αφήγημα θέλουμε όσον αφορά την προϊστορία, χωρίς να μπορούμε να το τεκμηριώσουμε με απόλυτη ακρίβεια, να μιλήσουμε για μια μητριαρχική κοινωνία,  όπου η γυναίκα κυριαρχούσε, αλλά θα είναι μια υπόθεση εργασίας. Αυτό που μπορούμε να τεκμηριώσουμε είναι ότι η γυναίκα είναι πάντα στο περιθώριο, στη γνωστή θέση, δραστηριοποιείται εντός του οίκου. Στην αρχαϊκή και την κλασική εποχή έχει περιθωριακή θέση και μόνο αργότερα, στην ελληνιστική περίοδο, αυτή η θέση βελτιώνεται».

Αν οι εκθέσεις φτιάχνονται για να αφηγούνται ιστορίες που οδηγούν σε ευρύτερους προβληματισμούς που μας μετακινούν έστω και ελάχιστα ώστε να αντιληφθούμε και να κατανοήσουμε το παρελθόν και την επίπτωση ή την επίδρασή του στο παρόν, η έκθεση αυτή αποτελεί το τέλειο παράδειγμα, μεγάλη πρόκληση και μια βάση απαιτητική για τη συζήτηση που αφορά όχι μόνο τις γυναίκες και τα φύλα αλλά και τον τρόπο που θέλουμε να μιλήσουμε για την πολιτιστική μας κληρονομιά.

Για να συγκροτηθεί αυτός ο σύγχρονος και δελεαστικός για τον επισκέπτη ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας δαπανήθηκε πολύς χρόνος, έγινε μεγάλη ακαδημαϊκή έρευνα και προεργασία και ανταλλάχθηκε τεχνογνωσία σε πνεύμα αγαστής συνεργασίας. Στόχος της έκθεσης και βαθιά επιθυμία όσων συνέβαλαν στην πραγματοποίησή της είναι να ακουστούν οι φωνές των σιωπηλών, ακίνητων στον χρόνο γυναικών. Όποιος έρθει εδώ, θα ταυτιστεί, θα αναρωτηθεί, θα νιώσει τη διαδρομή της γυναίκας του Αρχιπελάγους, θα συμπορευτεί μαζί της και θα υποκλιθεί τελικά στο μεγαλείο της.

Πηγή: Αργ. Μποζώνη, LiFO