Αποκατάσταση εκκλησιαστικού οργάνου του 16ου αιώνα αποκαλύπτει χαμένες νωπογραφίες

Αναπαλαιωμένο εκκλησιαστικό όργανο του 16ου αιώνα με ανοιχτές πόρτες στη Duomo Vecchio της Μπρέσια. [Credit: La Voce del Popolo] Το όργανο A...

Αναπαλαιωμένο εκκλησιαστικό όργανο του 16ου αιώνα με ανοιχτές πόρτες στη Duomo Vecchio της Μπρέσια. [Credit: La Voce del Popolo]

Το όργανο Antegnati στη Duomo Vecchio της Μπρέσια είναι ένα από τα σπουδαιότερα σωζόμενα όργανα της ιταλικής Αναγέννησης τόσο για την ποσότητα όσο και για την ποιότητα των αυθεντικών υλικών που διασώζονται. Κατασκευασμένο το 1536 από τον Gian Giacomo Antegnati, το όργανο διατηρεί ακόμη 1.300 αρχικούς αυλούς από κασσίτερο, την παλαιότερη και μεγαλύτερη ομάδα αυλών Antegnati που υπάρχει σήμερα, καθώς και μεγάλο μέρος του αρχικού ξύλινου περιβλήματός του, που σκαλίστηκε από τον Battista Piantavigna το 1537.

Γνωστός και ως Ροτόντα, ο Duomo Vecchio (Παλαιός Καθεδρικός Ναός) είναι μια σπανιότητα από μόνος του: ένας κυκλικός ρωμανικός ναός του 11ου αιώνα που είναι ένας από τους μοναδικούς του είδους που σώζονται στην Ιταλία. Φέρει επίσης το προνόμιο να στέκεται ακριβώς δίπλα σε αυτό που υπό τις περισσότερες συνθήκες θα ήταν ο αντικαταστάτης του, ο Duomo Nuovo. Είναι επίσημα συν-καθεδρικοί ναοί, ο παλαιός γνωστός ως χειμερινός συν-καθεδρικός ναός της Santa Maria Assunta και ο νέος ως θερινός συν-καθεδρικός.

Ο Duomo Vecchio ήταν ο μοναδικός καθεδρικός ναός της Santa Maria Assunta όταν χτίστηκε το όργανο. (Η κατασκευή του Duomo Nuovo ξεκίνησε πάνω από τον κατεδαφισμένο San Pietro de Dom το 1604). Τα όργανα που κατασκεύαζε η οικογένεια Antegnati φημίζονταν για την εξαιρετική ποιότητά τους, και 50 χρόνια μετά την ολοκλήρωση του οργάνου του καθεδρικού ναού, ο Constanzo Antegnati καυχιόταν ότι «το όργανο που παίζεται σήμερα στον Domo μας θεωρείται ένα από τα καλύτερα και πιο διάσημα που ακούγονται σήμερα σε όλη την Ιταλία».

Duomo Vecchio της Μπρέσια. [Credit: Wolfgang]

Ο Girolamo da Romano, γνωστός ως Romanino, ανέλαβε να ζωγραφίσει τις πόρτες του εκκλησιαστικού οργάνου το 1539. Ζωγράφισε τόσο την εσωτερική αριστερή και τη δεξιά πόρτα, που ήταν ορατές όταν οι πόρτες ήταν ανοιχτές και το όργανο έπαιζε, όσο και τις εξωτερικές πόρτες που σχημάτιζαν μια ενιαία σύνθεση διπλού πλάτους όταν ήταν κλειστές. Στην εσωτερική αριστερή πόρτα απεικονίζεται η Γέννηση της Παναγίας, ενώ στην εσωτερική δεξιά πόρτα η Επίσκεψη στην Ελισάβετ. Η μεγάλη σκηνή στις κλειστές διπλές πόρτες είναι ο Γάμος της Παναγίας.

Ο Romanino ενσωμάτωσε τη σκηνή του γάμου, και συνεπώς τη μνημειακή πρόσοψη του ίδιου του οργάνου, στην αρχιτεκτονική της εκκλησίας, επεκτείνοντας το οπτικό μοτίβο στις τοιχογραφίες στους τοίχους που πλαισιώνουν το όργανο. Σε έναν κατάλογο του 17ου αιώνα για τις εκκλησίες της Μπρέσια, ο Bernardino Faino περιγράφει τη ζωγραφική του Romanino στις πόρτες και τους τοίχους που τις πλαισιώνουν: 

«Οι πόρτες αυτού του [εκκλησιαστικού οργάνου] είναι ζωγραφισμένες με λάδι τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά από το χέρι του Girolamo Romanino, επίσης από την Μπρέσια, με απαλό και γεμάτο χρωματισμό που μιμείται τον Τιτσιάνο. Στο εσωτερικό είναι ζωγραφισμένες η Επίσκεψη μιας γυναίκας και η Γέννηση του Χριστού. Εξωτερικά αναπαρίσταται ο Γάμος της εν λόγω Παναγίας, με πλήθος μορφών, και στην πρόσοψη όπου είναι τοποθετημένο το εκκλησιαστικό όργανο πολλές μορφές φτιαγμένες από τον προαναφερθέντα σε νωπογραφία που συνοδεύουν την εν λόγω ιστορία».

Άποψη των αυλών Antegnati μέσα στη θήκη. [Credit: La Voce del Popolo]

Οι πόρτες είναι κλειστές και δείχνουν τον εξωτερικό πίνακα του Romanino, τον Γάμο της Παναγίας. [Credit: La Voce del Popolo]

Οι «πολλές μορφές» στις τοιχογραφίες αριστερά και δεξιά είναι μουσικοί. Πλαισιώνουν την απεικόνιση του Γάμου της Παναγίας που είναι ζωγραφισμένη στο εξωτερικό των διπλών θυρών του εκκλησιαστικού οργάνου, ώστε να βλέπετε τη σκηνή μόνο όταν αυτές είναι κλειστές. (Όταν είναι ανοιχτές, προφανώς κρύβουν τους τοίχους εκατέρωθεν.) Οι μουσικοί ταιριάζουν με τη σκηνή του γάμου, ένα είδος ζωντανής μπάντας για τις κεντρικές εορταστικές εκδηλώσεις, και ο Romanino ταίριαξε τους περιστρεφόμενους κίονες στις πλευρές του οργάνου που άνοιγαν και έκλειναν τις πόρτες με ζωγραφισμένες κίονες με εντυπωσιακά αληθοφανή ρεαλισμό και προοπτική. Οι μουσικοί παίζουν μόνο κρουστά και πνευστά όργανα, συμπεριλαμβανομένου ενός αναγεννησιακού κορνέτο. Δεν υπάρχουν έγχορδα όργανα, σχεδόν σίγουρα μια σκόπιμη παράλειψη για να συνδεθούν οι ζωγραφισμένοι μουσικοί με τους ήχους που παράγει το όργανο. Οι μελετητές υποθέτουν ότι οι δύο παρευρισκόμενοι στον αριστερό τοίχο αντιπροσωπεύουν τους Gian Giacomo Antegnati και Giovanni Piantavigna, κατασκευαστές του οργάνου και της θήκης, και ο παρευρισκόμενος στον δεξιό τοίχο είναι μια αυτοπροσωπογραφία του Romanino, συνδέοντας την τέχνη του οργάνου, τόσο τη ζωγραφική πάνω σε αυτό όσο και τη μουσική από αυτό, με τους δημιουργούς του.

Αποκατεστημένη τοιχογραφία στα δεξιά του εκκλησιαστικού οργάνου.
 [Credit: La Voce del Popolo]

Αποκατεστημένη τοιχογραφία στα αριστερά του εκκλησιαστικού οργάνου.
 [Credit: La Voce del Popolo]

Αυτό το θαυμάσια ενοποιημένο όραμα διασπάστηκε και κρύφτηκε με την πάροδο των αιώνων, καθώς το όργανο υπέστη πολυάριθμες τροποποιήσεις και αποκαταστάσεις. Οι αρχικές πόρτες του οργάνου μεταφέρθηκαν στην Duomo Nuovo όταν τελικά ολοκληρώθηκε πριν από 200 χρόνια, πλαισιώθηκαν και τοποθετήθηκαν σε έναν τοίχο παρεκκλησίου ως τρίπτυχο. Οι τοιχογραφίες ασβεστώθηκαν στη λήθη. Το όργανο διευρύνθηκε το 1826 από τους οργανοποιούς αδελφούς Serassi από το Μπέργκαμο. Ήταν συμβατικά υποχρεωμένοι να διατηρήσουν όλα τα ηχητικά υλικά, κυρίως τους αυλούς Antegnati.

Λιγότερο από δύο αιώνες μετά από αυτή την αποκατάσταση, οι πολύτιμοι αυλοί βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση, προσβεβλημένοι από τον «καρκίνο του κασσίτερου», έναν τύπο διάβρωσης που παρατηρείται συχνά σε ιστορικά όργανα στη βόρεια Ιταλία. Το 2014, η ενορία, η πόλη και μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί άρχισαν να συγκεντρώνουν και να διαθέτουν κεφάλαια για μια επείγουσα παρέμβαση για την αντιμετώπιση της διάβρωσης πριν αυτή καταστρέψει τους αυλούς. Οι συντηρητές διαπίστωσαν πολλά άλλα ζητήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν, συμπεριλαμβανομένων κενών και βαθουλωμάτων στη βάση των αυλών και σάπιων δερμάτινων παρεμβυσμάτων και φυσητήρων.

Το αποκατεστημένο εκκλησιαστικό όργανο με κλειστές πόρτες που αποκαλύπτουν τις τοιχογραφίες του Romanino σε κάθε πλευρά. [Credit: La Voce del Popolo]

Αυλοί με τον καρκίνο του κασσίτερου. [Credit: La Voce del Popolo]

Η βλάβη απαιτούσε την αποσυναρμολόγηση του οργάνου και την αποκατάστασή του από ειδικούς εκτός του χώρου. Το 2017 ξεκίνησε η ολοκληρωμένη αποκατάσταση. Το περίβλημα της Piantavigna, το οποίο παρέμεινε στον καθεδρικό ναό, αποκαταστάθηκε επί τόπου. Κατά τη διάρκεια των εργασιών στο κιβώτιο, οι συντηρητές αφαίρεσαν τον ασβέστη στους τοίχους στο πλάι του οργάνου και αποκάλυψαν τις χαμένες από καιρό τοιχογραφίες του Romanino που ανέφερε για τελευταία φορά ο Faino. Δώδεκα φιγούρες αναδύθηκαν από το ασβέστιο: οκτώ μουσικοί και τέσσερις παρευρισκόμενοι.

Οι αρχικές πόρτες του εκκλησιαστικού οργάνου ανακτήθηκαν από την Duomo Nuovo και επέστρεψαν στη σωστή τους θέση στους περιστρεφόμενους κίονες. Οι κίονες επισκευάστηκαν και εγκαταστάθηκε ένα νέο τηλεχειριζόμενο σύστημα για το άνοιγμα και το κλείσιμό τους. Ένα άλλο ιστορικό διαμάντι βρέθηκε στο εσωτερικό ενός από τους κίονες: ένα σημείωμα διπλωμένο 32 φορές που είχε κρυφτεί από τον τεχνίτη που κατασκεύασε τον κίονα. 

Το σημείωμα έγραφε: 

“Mi Pasì da Pasira si fat questi coloni de l’orgen del dom / El dì 12 de aprilil mili 538,” που σημαίνει «Εγώ, ο Pasino da Passirano, έφτιαξα αυτούς τους κίονες του οργάνου της Duomo/την ημέρα 12 Απριλίου 1538».

Το σημείωμα που άφησε ο Pasino da Passirano μέσα στον κίονα που κατασκεύασε. [Credit: La Voce del Popolo]

Το όργανο έχει αποκατασταθεί πλήρως από την εταιρεία Fratelli Mascioni και έχει συναρμολογηθεί εκ νέου. Τα μεγάλα φυσερά έχουν τοποθετηθεί στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο πίσω από αυτό. Τα πνευστά (κιβώτια που δέχονται τον αέρα που εισάγεται από τα φυσερά για να τον μεταδώσουν στους αυλούς) των κοντραμπάσων (οι αυλοί των χαμηλότερων επιπέδων) με τους μακριούς ξύλινους αυλούς έχουν τοποθετηθεί μέσα στο αρχαίο περίβλημα, απελευθερώνοντας τη θέα των ανακαλυφθέντων τοιχογραφιών του Romanino. Το κύριο πνευστό και τα βοηθητικά έχουν συνδεθεί με το πληκτρολόγιο και τον πίνακα πεντάλ. Οι περισσότεροι αυλοί, μετά τη σχολαστική αποκατάσταση, έχουν τοποθετηθεί στις αρχικές τους θέσεις.

Τα φυσερά ανοίχτηκαν, καθαρίστηκαν και επανατοποθετήθηκαν μετά την αφαίρεση των παλαιών εξαντλημένων δερμάτων. Οι ανεμιστήρες αποκαταστάθηκαν με την επισκευή των ρωγμών, την αντικατάσταση των παρεμβυσμάτων και την αποκατάσταση του αρχικού χρώματος. Η μηχανική αποκαταστάθηκε και ενσωματώθηκε όπου έλειπε. Το πληκτρολόγιο ανακατασκευάστηκε σύμφωνα με τις αρχικές διαστάσεις και σχήματα, τα πλήκτρα των φυσικών νοτών καλύφθηκαν με έβενο και εκείνα των αλλοιωμένων νοτών με καρυδιά, με επένδυση από ελεφαντόδοντο που ευγενικά παραχωρήθηκε από ιδιώτη.

[Credit: La Voce del Popolo]

Το πεντάλ ανακατασκευάστηκε σύμφωνα με τον τύπο «αναλόγιο», με μετρήσεις που λήφθηκαν από το όργανο Serassi στην εκκλησία S. Oliveto. Η αποκατάσταση των αυλών απαιτούσε μεγάλη προσπάθεια για την απομάκρυνση του «καρκίνου του κασσίτερου» που είχε προσβάλει ένα μεγάλο μέρος των αυλών «Antegnati».

Στις 19 Νοεμβρίου 2023, το ανακαινισμένο όργανο Antegnati έπαιξε ξανά μετά από έξι χρόνια σιωπής. Μπορείτε να ακούσετε τον αποκατεστημένο ήχο του σε αυτό το ιταλικό ειδησεογραφικό άρθρο:

Πηγή: The History Blog