Βρυόκαστρο Κύθνου 2024: τι αποκάλυψε η ανασκαφή

Εικ. 1. Αεροφωτογραφία της ακρόπολης της αρχαίας Κύθνου και οι δύο διακριτές περιοχές (βόρεια το ιερό της Δήμητρας, νότια το οικιστικό συγκρ...

Εικ. 1. Αεροφωτογραφία της ακρόπολης της αρχαίας Κύθνου και οι δύο διακριτές περιοχές (βόρεια το ιερό της Δήμητρας, νότια το οικιστικό συγκρότημα).
 [Credit: Α. Μαζαράκης Αινιάν]

Η ανασκαφική έρευνα της ακρόπολης της αρχαίας πόλης της Κύθνου (σημερινό «Βρυόκαστρο»), συνεργατικό πρόγραμμα του Τομέα Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων του ΥΠΠΟ πραγματοποιήθηκε από τις 25 Ιουνίου έως τις 3 Αυγούστου 2024.

Οι εργασίες φέτος επικεντρώθηκαν στην ανασκαφή του οικιστικού συγκροτήματος του νοτίου πλατώματος της ακρόπολης, ενώ παράλληλα διενεργήθηκαν συμπληρωματικές ανασκαφικές έρευνες στο δυτικό όριο του ιερού (εικ. 1).

Συμπληρωματικές εργασίες στο ιερό της Δήμητρας και της Κόρης

Tο βόρειο τμήμα του πλατώματος της ακρόπολης καταλαμβάνει ιερό, το οποίο ταυτίζεται με ιερό της Δήμητρας και της Κόρης, σημαντικό τμήμα του οποίου ανασκάφηκε τις περιόδους 2021-2023 (εικ. 2). Φέτος η έρευνα επικεντρώθηκε στο δυτικό τμήμα  του ιερού με στόχο την κατανόηση της πρόσβασης σε αυτό (εικ. 2). Άρχισε να αποκαλύπτεται μια οδός πλάτους 4,50 μ. και αποκ. μήκους  περ. 10 μ., η οποία καταλήγει προς τα νότια σε ένα σχεδόν τετράγωνο οικοδόμημα εξωτερικής πλευράς 5,50 μ., με πολύπλοκη εσωτερική διαρρύθμιση. Οι λαξεύσεις του φυσικού βράχου υποδηλώνουν κάποια διαμόρφωση με ξύλινες κλίμακες και δάπεδα που ωστόσο, στο παρόν στάδιο της έρευνας, δεν μπορούν να κατανοηθούν πλήρως. Ένας ακέραιος λυχνοστάτης βρέθηκε πεσμένος εντός του κτίσματος αυτού (εικ. 3). Κατά μήκος της «οδού» υπήρχαν κόγχες διαμορφωμένες στον φυσικό βράχο που πρέπει να φιλοξενούσαν ειδώλια, καθώς ορισμένα ακέραια βρέθηκαν πεσμένα κοντά σε αυτές (εικ. 4).

Εικ. 2. Αεροφωτογραφία του ιερού από τα δυτικά μετά το πέρας της ανασκαφής του 2024. Στο μέσον το Κτίριο 7, στο μέσον αριστερά η «πομπική οδός». Σε β' πλάνο τα Κτίρια 3, 4, 5 και 6 [Credit: Α. Μαζαράκης Αινιάν]

Εικ. 3. Πήλινος λυχνοστάτης από το Κτίριο 7 [Credit: Εύα Κολοφωτιά]

Εικ. 4. Πήλινα ειδώλια από την περιοχή της ανόδου προς το ιερό 
[Credit: Εύα Κολοφωτιά]

Νότιο πλάτωμα της ακρόπολης

Οι ανασκαφικές εργασίες επικεντρώθηκαν φέτος στο νότιο πλάτωμα της ακρόπολης. Ορισμένα  Κτίρια (τα 1, 2, 8 και 9) ανασκάφηκαν σε σημαντικό βαθμό, στα υπόλοιπα  η έρευνα περιορίστηκε στην απομάκρυνση των πεσμένων λίθων προκειμένου να διαγραφούν τα όριά τους (εικ. 5-6). ‘Oπως αναμενόταν, ο χαρακτήρας της χρήσης εδώ είναι οικιστικός (βλ. π.χ. τα υφαντικά βάρη της εικ. 15). Η ακρόπολη πρέπει να χρησίμευε και ως έδρα της εκάστοτε στρατιωτικής φρουράς της πόλης, κρίνοντας από την εύρεση ορισμένων όπλων [βλ. π.χ. τις χάλκινες και σιδερένιες αιχμές βελών και τα βότσαλα (σφενδονόλιθοι;) της εικ. 16]. Η όλη εικόνα οδηγεί στην υπόθεση ότι τα μέλη της φρουράς διέμεναν εδώ μαζί με τους οικείους τους, ενώ ορισμένες δραστηριότητες που διαφάνηκαν σχετίζονται με παραγωγικές δραστηριότητες (βλ. ληνός, υφαντικά βάρη, κυψέλες κ.ά.). Η κύρια φάση που αναδεικνύουν τα ευρήματα είναι η Ελληνιστική. Από μια σειρά στοιχείων που συλλέχθηκαν προκύπτει ότι έχουμε μια ξαφνική εγκατάλειψη ή καταστροφή προς το τέλος των ελληνιστικών χρόνων και μια σύντομη και μάλλον πρόχειρη επανάχρηση των χώρων, πιθανόν για ημι-υπαίθριες δραστηριότητες. Σημαντική είναι και η διαπίστωση ότι σε βαθύτερα στρώματα άρχισαν να αποκαλύπτονται τόσο αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, όσο και ευρήματα χρονολογούμενα στους γεωμετρικούς (9ος-8ος αι. π.Χ.) και αρχαϊκούς (7ος-6ος αι. π.Χ.) χρόνους.

Εικ. 5. Αεροφωτογραφία του νότιου πλατώματος της ακρόπολης από ΝΔ
[Credit: Α. Μαζαράκης Αινιάν]

Εικ. 6. Κατακόρυφη αεροφωτογραφία του νοτιου πλατώματος της ακρόπολης
[Credit: Α. Μαζαράκης Αινιάν]

Τα Κτίρια 1 και 2

Κτίριο 1

Η ανασκαφή του Κτιρίου 1 (διαστ. 15,40×6,90 μ.) (εικ. 7-8) περιορίστηκε στο νότιο άκρο του (το βόρειο είχε ανασκαφεί το 2021). Το στρώμα καταστροφής με πεσμένους λίθους και κεράμους κορινθιακού τύπου ήταν εκτεταμένο. Το μονολιθικό κατώφλι της εισόδου του κτιρίου αποκαλύφθηκε πλησίον της νότιας απόληξης του δυτικού τοίχου. Η γωνία αυτή, η ΝΔ του οικοδομήματος, φαίνεται ότι σε κάποιο στάδιο επισκευάστηκε. Η παρουσία πολλών πρώιμων οστράκων στις επιχώσεις κάτω από το δάπεδο υποδηλώνει και μια φάση χρήσης του χώρου, ίσως και του ίδιου του κτιρίου, κατά τους γεωμετρικούς και αρχαϊκούς χρόνους. Τα ευρήματα που συλλέχτηκαν από το στρώμα καταστροφής και τον πιθανό ορίζοντα χρήσης του κτιρίου ανήκουν στους ελληνιστικούς χρόνους και φανερώνουν οικιακή χρήση. Μεταξύ αυτών σημειώνουμε και αρκετά υφαντικά βάρη. Ξεχωρίζει επίσης ενσφράγιστη λαβή ροδιακού αμφορέα που σώζει το όνομα του μηνός Π]ΑΝΑΜΟΥ. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία δύο σιδερένιων αιχμών βελών (βλ. εικ. 16).

Κτίριο 2. Χώροι Α, Β και Γ

Δυτικά του Κτιρίου 1 εκτείνεται το Κτίριο 2. Πρόκειται για ένα τριμερές οικοδόμημα, με έναν τριγωνικό χώρο προς τα νότια (Γ) και δύο ορθογώνιους χώρους στο μέσον (Α) και στο βόρειο άκρο (Β) (εικ. 7-8). Ο τριγωνικός χώρος διαμορφώνεται από παλαιότερο τοίχο που χρησιμοποιήθηκε σε β’ φάση και φαίνεται ότι εκεί είχε διαμορφωθεί ή είσοδος του Κτιρίου 2 (εικ. 8-9). Ο Χώρος Α, εξωτερικών διαστάσεων 9,55×4,10 μ., διαιρείται σε δύο άνισα τμήματα από ένα εγκάρσιο τοιχάριο φοράς Α-Δ. Στο νότιο διαμέρισμα, όπου υποθέτουμε ότι βρισκόταν η θύρα, βρέθηκαν και 12 χάλκινες εφηλίδες. Εσωτερικά, στο κατώτερο τμήμα των τοίχων, διατηρείται κονίαμα με ερυθρό επίχρισμα. Ανάμεσα στα ευρήματα ξεχωρίζουν ορισμένες χάλκινες και σιδερένιες αιχμές βελών. Ο τετράγωνος Χώρος Β διαιρείται και αυτός σε δύο ίσους χώρους από ένα εγκάρσιο τοιχάριο. Στο νότιο διαμέρισμα ήρθε στο φως μια πρόχειρη κυκλοτερής εστία. Από το εσωτερικό του Χώρου Β προέρχονται αρκετά υφαντικά βάρη (αγνύθες και σφονδύλια). Η έρευνα στο εσωτερικό του τριγωνικού Χώρου Γ και σε δοκιμαστική τομή σε βάθος εντός του νότιου τμήματος του Χώρου Α έφερε στο φως ένα προγενέστερο οικοδόμημα που ακολουθεί διαφορετικό προσανατολισμό (εικ. 9). Το οικοδόμημα αυτό εσωτερικά καταλαμβάνεται από ογκώδη κατασκευή σχήματος Π, η οποία στην άνω της επιφάνεια σώζει ίχνη από λευκό κονίαμα. Ο χώρος εσωτερικά της κατασκευής, πλάτους 0,80 μ. και μήκους 1 μ., απέδωσε όστρακα και μικρά ευρήματα των γεωμετρικών (κυρίως υστερογεωμετρικών) και πρώιμων αρχαϊκών χρόνων. Ανάμεσα στα ευρήματα συγκαταλέγονται πήλινο γυναικείο ειδώλιο Αργείτικου τύπου (εικ. 10 μέσον) και πολλά θραύσματα από μεγάλο πίθο, του οποίου σώζεται και μία κάθετη ταινιωτή περίτμητη λαβή (εικ. 10 πάνω αριστερά).

Εικ. 7. Αεροφωτογραφία των Κτιρίων 1 και 2 από νότια
[Credit: Α. Μαζαράκης Αινιάν]

Εικ. 8. Αεροφωτογραφία των Κτιρίων 1 και 2 από τα δυτικά 
[Credit: Α. Μαζαράκης Αινιάν]

Εικ. 9. Αεροφωτογραφία του Χώρου Γ του Κτιρίου 2
[Credit: Α. Μαζαράκης Αινιάν]

Εικ. 10. Ευρήματα από την Τομή 1 του Χώρου Α του Κτιρίου 2
[Credit: Εύα Κολοφωτιά] 

Το κεντρικό τμήμα του νότιου τομέα (εικ. 6)

Η λωρίδα βόρεια των Κτιρίων 1-2, πάνω στην κορυφογραμμή του πλατώματος, καλύπτεται από πλήθος κτιριακών καταλοίπων. Πραγματοποιήθηκε εκτεταμένος καθαρισμός της περιοχής από το στρώμα των πεσμένων λίθων με στόχο να διαγραφούν τα όρια των χώρων. Παρατηρούμε δύο διαδρόμους κίνησης στα ανατολικά και δυτικά, παράλληλα με το συγκρότημα, και μια διάταξη χώρων εκατέρωθεν ενός νοητού κεντρικού άξονα, μιας «ραχοκοκαλιάς» που ακολουθεί μια Β-Ν κατεύθυνση. Οι χώροι της ανατολικής πλευράς άνοιγαν προς τα ανατολικά, εκείνοι της δυτικής προς τα δυτικά. Η ανατολική πρόσβαση είναι βαθμιδωτή και βαίνει παράλληλα με το όριο του βραχώδους πλατώματος, ενώ συνδέεται και με πυλίδα πλάτους 1 μ. περίπου, που επέτρεπε την άνοδο/κάθοδο προς τα ανατολικά. Ο δυτικός διάδρομος φαίνεται ότι ήταν o κύριος άξονας μετακίνησης από τη μια άκρη του συγκροτήματος στην άλλη και έχει μέσο πλάτος περίπου 2 μ. Σε αυτόν ανοίγουν τρεις ή τέσσερις χώροι. Ο νοτιότερος, που εκτείνεται στα βόρεια του Κτιρίου 2, ήταν μάλλον υπαίθριος. Προς το μέσον περίπου της ανατολικής του πλευράς, διαμορφώνεται κτιστό πεταλόσχημο έξαρμα που διατρέχει και το πάχος του τοίχου. Η κατασκευή αυτή διαιρείται σε δύο περίπου ίσα τμήματα και είναι πλήρως επιχρισμένη με υδραυλικό κονίαμα. Ο παρακείμενος ορθογώνος χώρος (εσωτ. διαστ. 3×3,50 μ.) σώζει αντίστοιχο κονίαμα και ερμηνεύεται ως δεξαμενή νερού (εικ. 11).

Εικ. 11. Η δεξαμενή και η πεταλόσχημη κατασκευή στο δυτικό της σκέλος. Λήψη από δυτικά [Credit: Α. Μαζαράκης Αινιάν]

Το βόρειο τμήμα του νότιου πλατώματος (Κτίρια 8 και 9)

Βορειότερα πραγματοποιήθηκε τομή πλάτους 2 μ. στο Κτίριο 9 (διαστ. 4,80×4,60 μ.) (εικ. 12-13). Στη ΝΔ γωνία αποκαλύφθηκαν δύο ημικυκλικές λίθινες κατασκευές σε διαφορετικά επίπεδα που επικοινωνούν μεταξύ τους με αύλακες διαμορφωμένες στα τοιχώματά τους (ίσως ληνός;). Αμέσως βορειότερα αποκαλύφθηκε τετράγωνη εστία, πλευράς 0,75 μ., που σχηματίζεται από κεράμους και όρθια τοποθετημένες σχιστόπλακες στις δύο πλευρές. Η εστία αντιπροσωπεύει παλαιότερη φάση καθώς όχι μόνο βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο, αλλά το στρώμα με τα πυρακτωμένα χώματα και τη στάχτη που απλώνεται γύρω και πάνω από αυτήν αποτελεί την επίχωση πάνω στην οποία εδράζονται οι δύο ημικυκλικές κατασκευές. Από την αρχική αυτή φάση του χώρου προέρχονται αρκετοί λύχνοι ελληνιστικών χρόνων (εικ. 13) καθώς και χάλκινο νόμισμα Σμύρνης του τέλους 3ου – αρχών 2ου αι. π.Χ.

Εικ. 12. Η Τομή 1 στο δυτικό τμήμα του Κτιρίου 9 (ο Βορράς αριστερά) 
[Credit: Α. Μαζαράκης Αινιάν]

Εικ. 13. Ληνός (;) , εστία και ελληνιστικοί λύχνοι από το Κτίριο 9.

Το τελευταίο κτίριο που ερευνήθηκε φέτος (Κτίριο 8) καταλαμβάνει το βόρειο άκρο του πλατώματος (εικ. 14). Έχει συνολικό μήκος 11 μ. και πλάτος 3,60 μ. Τόσο στον ανατολικό όσο και στον δυτικό επιμήκη τοίχο υπάρχουν από δύο αντωπές θύρες. Συνεπώς έχουμε ένα οικοδόμημα που δίνει την εντύπωση ενός προπύλου. Στο νότιο τμήμα του κτιρίου, καθώς και στο μεσοδιάστημα ανάμεσα στις δυο θύρες του δυτικού τοίχου, αποκαλύφθηκε στενό λίθινο θρανίο. Σε επαφή με το τελευταίο, πλησιέστερα προς τη βόρεια θύρα, αποκαλύφθηκε ορθογώνια εστία που πλαισιώνεται από κατακόρυφα τοποθετημένους λίθους. Η περιοχή ήταν διάσπαρτη με στάχτες και πλήθος οστών ζώων, τα περισσότερα καμένα. Η διαμόρφωση του βορείου άκρου του οικοδομήματος δεν είναι ξεκάθαρη. Στη ΒΑ γωνία ο ορθογώνιος χώρος απέδωσε πληθώρα οστρέων, κυρίως πατελίδες. Στη ΒΔ γωνία υπάρχει τραπεζιόσχημη κτιστή κατασκευή που ίσως σχετίζεται με κάποιο κλιμακοστάσιο που οδηγούσε σε όροφο. Να σημειωθεί ότι το νότιο μισό του κτιρίου καλυπτόταν από εκτεταμένο στρώμα κεράμων κορινθιακού τύπου, σε αντίθεση με το κεντρικό και το βόρειο τμήμα όπου οι κέραμοι απουσίαζαν. Και αυτό το κτίριο παρουσιάζει διαφορετικές φάσεις χρήσης.

Εικ. 14. Αεροφωτογραφία Κτιρίου 8 και ευρήματος από το κτίριο (ο Βορράς αριστερά).

Ευρήματα

Η πλειονότητα των ευρημάτων τα οποία σχετίζονται με τα κτίρια και τους χώρους που αποκαλύφθηκαν στο νότιο Πλάτωμα της ακρόπολης χρονολογούνται στην Ελληνιστική περίοδο. Τα ευρήματα των ρωμαϊκών χρόνων είναι εξαιρετικά σπάνια, υποδηλώνοντας ότι η οικιστική–στρατιωτική χρήση της ακρόπολης έπαψε προς το τέλος της 1ης χιλιετίας π.Χ. Αντίθετα, το παρακείμενο ιερό παρέμεινε σε χρήση έως και τον 4ο αι. μ.Χ. Σημαντική διαπίστωση αποτελεί η εύρεση στα βαθύτερα στρώματα των κτιρίων 1 και 2 πολυάριθμων κινητών ευρημάτων των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων (βλ. εικ. 10), ενώ τα ευρήματα των Κλασικών χρόνων δεν απουσιάζουν. Τούτο τεκμηριώνει την άνευ διακοπής ανθρώπινη δραστηριότητα στην ακρόπολη της Κύθνου τουλάχιστον από τον 9ο αι. π.Χ. έως και το τέλος της Ελληνιστικής περιόδου, αν και μένει να αποσαφηνιστεί κατά πόσον η αρχική δραστηριότητα είναι οικιστική ή λατρευτική.

Εικ. 15. Αγνύθες και σφονδύλι [Credit: Εύα Κολοφωτιά]

Εικ. 16. Χάλκινες και σιδερένιες αιχμές από βέλη και λίθινοι σφενδονόλιθοι
[Credit: Εύα Κολοφωτιά]

Το πενταετές ανασκαφικό πρόγραμμα στο Βρυόκαστρο Κύθνου (2021-2025) διενεργείται υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας Αλεξάνδρου Μαζαράκη Αινιάνος και του Εφόρου Αρχαιοτήτων Κυκλάδων δρος Δημήτρη Αθανασούλη. Οι έρευνες του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και της ΕΦΑ Κυκλάδων στηρίζονται επίσης σταθερά από τη ΓΓ Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, τον Δήμο Κύθνου, τον Σύλλογο Φίλων του Αρχαιολογικού Μουσείου Κύθνου, τον καπετάνιο του πλοίου «ΜΑΡΜΑΡΙ», και κυρίως τον γενναιόδωρο χορηγό του ανασκαφικού προγράμματος, Θανάση Μαρτίνο.

Εικ. 17α-β. Τα μέλη της ερευνητικής ομάδας των δύο από τις τρεις ανασκαφικές περιόδους του 2024.

Εικ. 17γ. Τα μέλη της ερευνητικής ομάδας της τρίτης ανασκαφικής περιόδου του 2024.

Τη διεπιστημονική ερευνητική ομάδα πλαισίωσαν και φέτος πολυάριθμες φοιτήτριες και φοιτητές της αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Θεσσαλίας, καθώς και των πανεπιστημίων Αθηνών, Θεσσαλονίκης, Καλαμάτας, ενώ συμμετείχαν και ξένοι φοιτητές της αρχαιολογίας (από τις ΗΠΑ και τη Γαλλία) (εικ. 17α-γ). Τον συντονισμό των εργασιών στην αρχαιολογική αποθήκη είχε η υποψήφια διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Ευαγγελία Κολοφωτιά. Η συντήρηση των ευρημάτων πραγματοποιήθηκε από τον Λευτέρη Κοσμίδη και οι αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις από τον Γουλιέλμο Ορεστίδη.

Πηγή: Αρχαιολογία και Τέχνες