Η εκκλησία με τις σπουδαίες αρχαιότητες στο εσωτερικό της. Το μεγάλο θρησκευτικό και εκπαιδευτικό κέντρο της ορθόδοξης κοινότητας του 19ου α...
Η εκκλησία με τις σπουδαίες αρχαιότητες στο εσωτερικό της. Το μεγάλο θρησκευτικό και εκπαιδευτικό κέντρο της ορθόδοξης κοινότητας του 19ου αιώνα στο μαρτυρικό Δοξάτο.
Η εντολή του Ναπολέοντα Γ΄ ήταν σαφής: Περιηγηθείτε σε όλη τη Μακεδονία, αποτυπώστε και συλλέξτε αρχαιότητες. Ο Λέον Εζέ (Léon Alexandre Heuzey), αρχαιολόγος, ιστορικός και επιμελητής αρχαιοτήτων στο Μουσείο του Λούβρου και ο αρχιτέκτονας Pierre Jérôme Honoré Daumet περπάτησαν κάθε σπιθαμή της μακεδονικής γης στα 1861-1862, κατέγραψαν και σχεδίασαν τις αρχαιότητες που είδαν και επιπλέον ανακάλυψαν νέους τόπους, όπως τη Βεργίνα.
Τον Απρίλιο του 1861 και καθώς περιηγούνταν στους Φιλίππους, έκαναν στάση στο Δοξάτο της Δράμας. Εκεί φιλοξενήθηκαν από έναν «Έλληνα βλάχο», ο οποίος είχε ισχυρή θέση στην τοπική κοινωνία του χωριού. Πιθανόν μάλιστα να προέρχονταν από την οικογένεια καπνέμπορων από τη Νέβεσκα (Νυμφαίο Φλώρινας), που δώρισαν το 1870 στην εκκλησία του Δοξάτου τη δεσποτική εικόνα του Αγίου Νικολάου, έργο του αγιογράφου Στέργιου Ν. Γεωργιάδη από το Νευροκόπι. Οι δύο Γάλλοι περιηγητές ανακάλυψαν διάσπαρτες αρχαιότητες, τόσο σε χριστιανικά και οθωμανικά σπίτια όσο και στους τοίχους και το πλακόστρωτο δάπεδο της φτωχικής εκκλησίας.
Στην περιγραφή του ο Εζέ ανέφερε πως η ωραία κωμόπολη του Δοξάτου βρισκόταν σε απόσταση δύο ωρών από την Boriani (ο σημερινός Άγιος Αθανάσιος), στη δεξιά όχθη ενός πλατύ χειμάρρου, σπαρμένου με άσπρα βότσαλα, που διασχίζει διαγωνίως το ανατολικό τμήμα του κάμπου της Δράμας. Στη μέση της δημόσιας πλατείας του χωριού υπήρχε μια φτελιά, ο γερμένος κορμός της οποίας στηριζόταν σε κίονα. Η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου στο Δοξάτο, αν και μικρή, εντυπωσίασε τον Γάλλο αρχαιολόγο, καθώς έφερε στο εσωτερικό της πολλές και ενδιαφέρουσες αρχαιότητες, ώστε έγραψε πως αποτελούσε ένα επαρχιακό μουσείο -«un muse rustique». Συγκεκριμένα, ανέφερε στην καταγραφή του πως είχε εφτά επαναχρησιμοποιούμενες επιγραφές στα λατινικά, δύο στο πλακόστρωτο και πέντε εντοιχισμένες στους τοίχους. Από αυτές ξεχώριζαν μια επιτύμβια ενεπίγραφη στήλη με ήρωα ιππέα, μια επιτύμβια ενεπίγραφη στήλη και τρία τμήματα επιγραφών. Αρχιτεκτονικά, ενδιαφέρον είχε ένα επίκρανο παραστάδας σύνθετου ρυθμού, με πλούσιο φυτικό διάκοσμο, που αποδείκνυε την ύπαρξη ενός πλούσια διακοσμημένου ρωμαϊκού κτηρίου.
Μερικά χρόνια αργότερα, γύρω στο 1885, λίγο πριν την έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα κι ενώ έχει ισχυροποιηθεί το ρεύμα των Ελλήνων περιηγητών, στο Δοξάτο φτάνει ο διορισμένος ως αρχίατρος του τουρκικού στρατού, Σταύρος Μερτζίδης, ένας βαθύς γνώστης της ιστορίας, αλλά και ορειβάτης, ο οποίος μάλιστα διέσωσε αρκετά από τα τοπωνύμια της περιοχής. Ο Μερτζίδης γράφει πως μέχρι το 1884 στον νάρθηκα της εκκλησίας του Δοξάτου βρίσκονταν τρία μικρά ανάγλυφα και μια μαρμάρινη κεφαλή, υψηλής τέχνης, που απεικόνιζε πιθανόν κάποιον φιλόσοφο -«εις τίνα γηραιόν φιλόσοφον, ούσαν υψηλήν, ελληνικής τέχνης και εξαιρέτου διατηρήσεως».
Οι περιγραφές αυτές, αλλά και πλήθος άλλες από περιηγητές, αρχαιολάτρεις, βυζαντινολόγους, ώθησαν την Δρ. αρχαιολόγο, Αντιγόνη Τζιτζιμπάση, προϊσταμένη του Τμήματος Συλλογών Γλυπτικής, Ξυλογλυπτικής, Κεραμικής, Μικροτεχνίας, Νομισμάτων, Μουσαμάδων και Υφασμάτων, του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, η οποία έλκει την καταγωγή της από το Δοξάτο, να μελετήσει επισταμένα τον μεταβυζαντινό ναό του Αγίου Αθανασίου και να διασώσει την ιστορία και τη σημερινή κατάσταση του ναού.
Η αρχαία ελληνική ιστορία μέσα σε έναν ναό της Μακεδονίας
«Ο ενοριακός ναός του Αγίου Αθανασίου, που έχει ανεγερθεί το 1869, βρίσκεται περίπου στο κέντρο του σημερινού Δοξάτου και έχει κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο ήδη από τον Ιούνιο του 1966», αναφέρει η κ. Τζιτζιμπάση και συνεχίζει: «Η εκκλησία είναι ό,τι απέμεινε από το θρησκευτικό και εκπαιδευτικό κέντρο της δραστήριας ελληνορθόδοξης κοινότητας του 19ου αιώνα, το οποίο περιλάμβανε τριώροφο Αναγνωστήριο, Αρρεναγωγείο (1869) και Παρθεναγωγείο (1978), όλα πλέον κατεδαφισμένα».
Σύμφωνα με την αρχαιολόγο, ο ναός Αγίου Αθανασίου και η εκκλησιαστική επιτροπή του αποτελούσαν ένα δραστήριο κέντρο του ελληνικού πολιτισμού στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Ενδεικτικό της σπουδαιότητάς του αποτελεί το γεγονός πως το κέντρο αυτό ήταν ως ένα είδος Τράπεζας, καθώς εξέδιδε ενδοεκκλησιαστικά νομίσματα, μικρής αξίας, μεταλλικά και χάρτινα, γνωστά ως φώλλες και μπιλιέττα.
«Το μνημείο είναι τρίκλιτη βασιλική, μεσαίου μεγέθους, με κόγχη στα ανατολικά, κοσμημένη με τυφλά αψιδώματα, υπερώο και ανοιχτή στοά στα δυτικά, όπου και ήταν αρχικά η κύρια είσοδός του. Οι εργασίες ανοικοδόμησης διαρκούν από το 1864 ως το 1869, ενώ υπάρχει και β΄ φάση μετασκευών στα 1893, οπότε ο ναός μετατρέπεται σε τυπική τρίκλιτη, ξυλόστεγη βασιλική», αναφέρει η κ. Τζιτζιμπάση.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού χρονολογείται στα 1870 με πιθανή δεύτερη κατασκευαστική φάση στα 1882, ενώ οι εικόνες του συνδέονται με αγιογράφους που δραστηριοποιούνται εκείνη την εποχή στην ανατολική Μακεδονία και στη νότια Βουλγαρία, όπως οι: Κυριαζής Λασκαράκης, Στέργιος Ν. Γεωργιάδης, Δημήτριος Ν.
Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο ωστόσο είναι πως για την ανέγερση του ναού επαναχρησιμοποιήθηκαν και σώζονται ακόμη ως σήμερα αρχιτεκτονικά γλυπτά της αρχαιότητας, πολλά από τα οποία ήρθαν στο φως κατά τις εργασίες συντήρησης του ναού τη δεκαετία του 2000, όταν απομακρύνθηκε η ξύλινη επένδυση από τα στασίδια.
«Πρόκειται για υλικό χρονολογικά και τυπολογικά ετερόκλητο, ενδεικτικό για την ύπαρξη στην ευρύτερη περιοχή άγνωστων ακόμη στην έρευνα, μνημείων ρωμαϊκών (1ος-4ος αι. μ.Χ.) και παλαιοχριστιανικών (4ος-7ος αι. μ.Χ.), όπως δύο τυπικά κορινθιακά κιονόκρανα του 4ου αι. μ.Χ.. Αξιοσημείωτο είναι επίσης πως η Αγία Τράπεζα του ναού αποτελείται από ανεστραμμένο επίκρανο, πιθανόν του 3ου αι.μ.χ. ως βάση και επ΄αυτού εδραζόμενος επιτύμβιος βωμός ή πεσσός (;) ρωμαϊκών χρόνων πιθανόν του 2ου-3ου αι. μ.Χ. Η επανάχρησή τους αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της προσπάθειας αξιοποίησης της πολύτιμης πρώτη ύλης, του μαρμάρου, αλλά και της κατά τη μεταβυζαντινή εποχή προσπάθειας σύνδεσης με το ένδοξο παρελθόν», επισημαίνει η κ. Τζιτζιμπάση.
Όσο για τις εφτά λατινικές επιγραφές που εντόπισε και κατέγραψε ο Εζέ στα 1861, η τύχη τους αγνοείται, καθώς μόνο μία σώζεται «κατά χώραν ως στυλοβάτης στον βατήρα του ξυλόγλυπτου τέμπλου του 1870 κι ως εκ τούτου δεν είναι δυνατόν πλέον να διαβαστεί ολόκληρη».
Από τη μελέτη της κ. Τζιτζιμπάση προκύπτει ότι το μνημείο γνώρισε μια ακόμη παλαιότερη φάση στα 1834 και πιθανότατα αντικατέστησε προηγούμενο ναό της χριστιανικής κοινότητας. Μάλιστα οι επίσημες οθωμανικές πηγές του 15ου και 16ου αιώνα αναφέρουν μια ακμαία κοινότητα Χριστιανών στο Δοξάτο, γεγονός που κάνει πιθανή την ύπαρξη ενός ναού για τις λατρευτικές ανάγκες των πιστών.
«Η έναρξη λειτουργίας του ναού στα 1834 μας επιτρέπει να συσχετίσουμε την ανοικοδόμησή του με τις καταστροφές που προκάλεσε ο ισχυρότατος σεισμός των 7,3 βαθμών που έπληξε τη Δράμα στις 5 Μαΐου 1829 και σχεδόν ισοπέδωσε την πόλη, ενώ έγινε ιδιαίτερα αισθητός ως την Κωνσταντινούπολη και το Βουκουρέστι», σημειώνει η κ. Τζιτζιμπάση προσθέτοντας πως από αυτή τη φάση του ναού προέρχονται πιθανότατα αρκετές εικόνες, λατρευτικά σκεύη και βιβλία που χρονολογούνται πριν το 1869, ημερομηνία της κτητορικής επιγραφής.
Η κτητορική επιγραφή και η έμμεση αιχμή για τον Μητροπολίτη που καθαιρέθηκε
Η κτητορική επιγραφή της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου στο Δοξάτο είναι χαραγμένη σε λίθινη ορθογώνια πλάκα, διαστάσεων 124Χ63 εκατοστά και φέρει ένα κείμενο που καταλήγει με την ημερομηνία για τα θυρανοίξια του ναού, την Πέμπτη 20 Μαΐου 1869, έναν μήνα μετά το Πάσχα, σύμφωνα με το γρηγοριανό ημερολόγιο. Στην πραγματικότητα βέβαια πρόκειται για δύο κείμενα που διαφέρουν μεταξύ τους ως προς την επιμέλεια, το μέγεθος των γραμμάτων και την απόσταση των διάστιχων -χαράχτηκαν πιθανότατα από διαφορετικό χέρι.
«Το πρώτο κείμενο μας πληροφορεί για την καθολική συνδρομή των μελών της χριστιανικής κοινότητας του Δοξάτου, αλλά και όσων χριστιανών μένουν στον τόπο -"παρεπιδημούντων"- ενώ το δεύτερο φέρει μια φράση από την Επιστολή Α΄ του Πέτρου, μια προτροπή προς τους Χριστιανούς να διατηρήσουν ως το τέλος την πίστη τους. Θεωρούμε ότι η ευαγγελική ρήση προστέθηκε στην κτητορική επιγραφή για να λειτουργήσει ως προτρεπτικός και συμβουλευτικός λόγος προς τους Χριστιανούς κατοίκους του Δοξάτου, να διαφυλάξουν την πίστη τους και συνδέεται με τα γεγονότα της εποχής: τους εθνικούς ανταγωνισμούς στους χώρους της Βαλκανικής που επηρεάζουν το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τις κατά τόπους εκκλησιαστικές αρχές, την ξένη προπαγάνδα που ασκούν στην περιοχή Ρωμαιοκαθολικοί και Προτεστάντες και την ανάγκη προστασίας του πληρώματος της Εκκλησίας με την τοποθέτηση άξιων θρησκευτικών ηγετών», αναφέρει η κ. Τζιτζιμπάση.
Εκτιμά επίσης πως το πρώτο κείμενο είναι λίγο πρωιμότερο και συσχετίζει το δεύτερο με την τοπική ιστορία της Μητρόπολης Δράμας, καθώς ο προηγούμενος Μητροπολίτης Μελέτιος Γ΄(1852-1861), προσχώρησε στον καθολικισμό, κηρύχθηκε έκπτωτος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τον Μάιο του 1861 καθαιρέθηκε. Αντικαταστάθηκε από τον Αγαθάγγελο Α΄ (1861-1872), έναν ιεράρχη με σημαντικό έργο, ο οποίος χρημάτισε δύο φορές τοποτηρητής του Οικουμενικού Θρόνου και δεν αποκλείεται ο ίδιος ή κάποιο πρόσωπο του περιβάλλοντός του να ζήτησε την προσθήκη της ευαγγελικής ρήσης, που καλεί τους πιστούς να μείνουν ως το τέλος προσηλωμένοι στον Ιησού Χριστό για να λάβουν από αυτόν «το αμάραντο στεφάνι της δόξας».
«Το κείμενο της κτητορικής επιγραφής συνοδευόταν στο κάτω μέρος του από ανάγλυφη παράσταση του Αγίου Αθανασίου σε προτομή αποδοσμένου μετωπικά και κεφαλαιογράμματη επιγραφή με το όνομά του. Η παράσταση του Αγίου καταστράφηκε πιθανόν το διάστημα 1906-1913 και στη θέση της λαξεύτηκε πρόχειρα, σε πρόστυπο ανάγλυφο, σταυρός διαστάσεων 28Χ14 εκατοστά, που πατά σε βάση, ως σχηματοποιημένη απόδοση του Γολγοθά», τονίζει η κ. Τζιτζιμπάση.
Μια ακόμη λιθανάγλυφη επιγραφή του 1893 στο κωδωνοστάσιο τεκμηριώνει τις εργασίες της γ΄ φάσης του.
Πηγή: Μ. Ριτζαλέου, Voria
Δεν υπάρχουν σχόλια