Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες: Αφιέρωμα στην Βυζαντινή Αμοργό - Μέρος 3ο

Ναός Αγίων Αναργύρων στα Κατάπολα [Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]. Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώ...

Ναός Αγίων Αναργύρων στα Κατάπολα
[Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού].

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή Αμοργό.

Διαβάστε εδώ το 2ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή Αμοργό.

Ναοί στην Αμοργό

Τον 8ο και 9ο αιώνα της περιόδου της εικονομαχίας, χρονολογούνται δύο ναοί στην περιοχή των Καταπόλων.

Ο ναός των Αγίων Αναργύρων είναι κτισμένος στο δυτικό άκρο του λιμανιού. Ανήκει στον διαδεδομένο στην Αμοργό τύπο των δισυπόστατων ναών. Το νότιο κλίτος του ναού τιμάται στους Αγίους Αναργύρους, Κοσμά και Δαμιανό, ενώ το βόρειο πρόσφατα αφιερώθηκε στον Άγιο Νεκτάριο. Αποτελείται από δύο καμαροσκεπή ορθογώνια κλίτη τα οποία επικοινωνούν μεταξύ τους με χαμηλά τοξωτά ανοίγματα που εδράζονται σε κτιστούς πεσσούς. Στα ανατολικά ο ναός απολήγει σε δύο ημικυκλικές αψίδες. Το βόρειο τοίχο του κλίτους αυτού, στηρίζουν ενισχυτικές αντηρίδες, ενώ κάτω από αυτό υπάρχουν ίχνη ροής ύδατος, που από τους παλαιότερους θεωρείται αγίασμα. 

Ναός Αγίων Αναργύρων στα Κατάπολα
[Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού].

Στο πλαίσιο του Γ΄ Κοινοτικού Προγράμματος Στήριξης πραγματοποιήθηκαν εργασίες αποκατάστασης του ναού και συντήρησης των τοιχογραφιών του. 

Η ανασκαφική έρευνα στο εσωτερικό του ναού απεκάλυψε στο βόρειο κλίτος δύο διαδοχικά δάπεδα, τα οποία, αφού συντηρήθηκαν, είναι σήμερα ορατά κάτω από δάπεδο plexiglass. 

Από τον ζωγραφικό διάκοσμο του μνημείου που σώζεται κυρίως στο νότιο κλίτος, διακρίνονται δυο στρώματα εκ των οποίων το παλιότερο είναι ανεικονικό και το μεταγενέστερο χρονολογείται πιθανότατα στις αρχές του 14ου αι.

Ναός Ευαγγελίστριας στο Ξυλοκερατίδι

 [Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού].

Ο ναός του Ευαγγελισμού βρίσκεται στο Ξυλοκερατίδι, στα βορειοανατολικά του κόλπου των Καταπόλων. Ο ναός, ορθογώνιου σχήματος, αποτελείται από το ιερό στα ανατολικά που στεγάζεται με ημικυλινδρική εγκάρσια καμάρα και τον κυρίως ναό που στεγάζεται με ελλειψοειδή τρούλλο με ψηλό τύμπανο. 

Σε εργασίες συντήρησης αποκαλύφθηκαν, κάτω από το μεταγενέστερο στρώμα, σπαράγματα τοιχογραφιών ανεικονικής περιόδου.

Στους μεσοβυζαντινούς χρόνους χρονολογούνται πιθανότατα ο ναός του Σταυρού στην ομώνυμη θέση και ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου βρίσκεται στο όρος Κρούκελος.

Ναός Σταυρού και Νικήτα στη θέση Σταυρός. 
 [Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού].

Ο ναός του Σταυρού και του Αγίου Νικήτα βρίσκεται στην περιοχή του Σταυρού στα νοτιοδυτικά της Χώρας Αμοργού. Ο ναός του Σταυρού είναι μία τρίκλιτη καμαροσκεπής βασιλική με ημιερειπωμένο ασκεπή νάρθηκα στα δυτικά και μια ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά. Στα νότια του ναού προσκολλήθηκε το μονόχωρο καμαροσκεπές ναΰδριο του Αγίου Νικήτα.

Στα ανατολικά του ανοίγεται ημικυλινδρική αψίδα. 

Από το τοιχογραφικό διάκοσμο των ναών, σώθηκε μόνο στο ναό του Αγίου Νικήτα, μικρή παράσταση του τιμώμενου Αγίου.

Ναός Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στο όρος Κρούκελος.
[Credit: Μ. Βόγκλη, αρχαιολόγος και Π. Ρούσσος, αρχαιοφύλακας Αμοργού]

Ναός Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στο όρος Κρούκελος.
[Credit: Μ. Βόγκλη, αρχαιολόγος και Π. Ρούσσος, αρχαιοφύλακας Αμοργού]

Ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου βρίσκεται στο όρος Κρούκελος στο βορειοανατολικό άκρο του νησιού. Ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης θολοσκεπούς βασιλικής με τρούλο στο ιερό. Στη βάση της αψίδας του ιερού υπάρχει ημικυκλικό σύνθρονο. Στην οικοδόμηση του ναού έχουν χρησιμοποιηθεί δομικό υλικό αποτελούμενο από πωρόλιθους και αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση που χρονολογούνται στην αρχαία και στην παλαιοχριστιανική περίοδο. Σε μεταγενέστερες φάσεις κατασκευάσθηκαν οι τοξοστοιχίες, η δυτική πρόσοψη του ναού, οι δύο αντηρίδες για την στήριξη του νότιου τοίχου, ο ληνός και το υπολήνιο. Ανατολικά του ναού βρίσκονται δύο καμαροσκεπείς υδατοδεξαμενές. Στα βόρεια του βόρειου κλίτους είναι κτισμένο επίμηκες παρεκκλήσιο με αψίδα στα ανατολικά. Στα δυτικά και νότια του ναού είναι ορατά ερείπια κελλιών και δύο μεγάλοι φούρνοι. Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του ναού, ελάχιστες είναι οι παραστάσεις που σώζονται. 

Την περίοδο της Φραγκοκρατίας (13ος-16ος αι.), κτίζονται νέοι ναοί και τοιχογραφούνται ναοί παλαιότερων χρόνων. 

Ναός Αγίου Νικολάου στο Καμάρι. 
[Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]. 

Ναός Αγίου Νικολάου στο Καμάρι. 
[Credit: Παρασκευάς Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]. 

Ο ναός του Αγίου Νικολάου, μετόχι της Μονής Χοζοβιωτίσσης, βρίσκεται στις βόρειες παρυφές του χωριού Καμάρι της Κάτω Μεριάς Αμοργού. Αποτελείται από τρία μονόχωρα κτίσματα στην ανατολική πλευρά των οποίων προεξέχουν τρείς ημικυλινδρικές αψίδες. Στο βόρειο κλίτος έχει προστεθεί θολωτό κτίσμα, του ιδίου περίπου μήκους με το κλίτος, χωρίς ημικυλινδρική αψίδα, ενώ στα νότια  τρία κελιά.

Τα δύο κλίτη του ναού επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω δύο πλατιών τόξων που στηρίζονται σε πεσσούς, ενώ η επικοινωνία με το τρίτο μεταγενέστερο κλίτος γίνεται από μία χαμηλή θύρα στο νότιο τοίχο του.  Στην αψίδα υπάρχει σύνθρονο αποτελούμενο από τρείς βαθμίδες. Το βόρειο κλίτος ήταν νεκρικό παρεκκλήσιο, καθώς σε μικρό αγγείο που είναι τοποθετημένο σε κόγχη του βόρειου τοίχου, σώζονται μέχρι σήμερα οστά.

Στο πλαίσιο του Γ΄ Κοινοτικού Προγράμματος Στήριξης πραγματοποιήθηκαν εργασίες αποκατάστασης του ναού και συντηρήθηκαν οι τοιχογραφίες που χρονολογούνται στον 14ο αι. 

Ναός Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στα Κάψαλα.
[Credit: Μ. Βόγκλη, αρχαιολόγος] 

Ο ναός Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου βρίσκεται στην εξαιρετικά δύσβατη περιοχή Κάψαλα στα βορειοανατολικά της Χώρας. Πρόκειται για μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναό μικρών διαστάσεων με ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά. Σε επαφή με τον βόρειο τοίχο του ναού έχει κτισθεί διώροφο κτίσμα, ενώ στα βορειοδυτικά του υπάρχει ασκηταριό και στα  νοτιοδυτικά του αλώνι και μικρή εγκατάσταση ελαιοτριβείου. Το δάπεδο του ιερού Βήματος είναι υπερυψωμένο και καλύπτεται με τετράγωνες πήλινες πλάκες με καμπυλόγραμμες «δακτυλιές», ενώ το δάπεδο του κυρίως ναού με λίθινες πλάκες και ελάχιστες πήλινες. Στο νάρθηκα που διαμορφώθηκε στα δυτικά με την κατασκευή σε μεταγενέστερη φάση εγκάρσιου τοίχου, υπάρχει υπόγεια δεξαμενή, κάτω από το δάπεδο του ναού. Η καμάρα του ναού καλύφθηκε σε κάποια μεταγενέστερη επισκευαστική φάση με πήλινα πλακίδια. 

Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του ναού που χρονολογείται τον 17ο αι., σώζονται παραστάσεις μετωπικών αγίων, επεισόδια της ζωής του Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου και σκηνές από την Παλιά και Καινή Διαθήκη.

Από το 2020 πραγματοποιούνται εργασίες αποκατάστασης του ναού, του περιβάλλοντος χώρου και συντήρησης των τοιχογραφιών του.

Ναός Αγίου Γεωργίου Βαρσαμίτη του Παλαιού. [Credit: Δ. Αθανασούλης] 

Ναός Αγίου Γεωργίου Βαρσαμίτη του Παλαιού. [Credit: Δ. Αθανασούλης] 

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου του Βαρσαμίτη του Παλαιού βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της Χώρας της Αμοργού. Πρόκειται για μονόχωρο καμαροσκεπή ναό. Η στέγη του κτίσματος αποτελείται από σχιστολιθικές πλάκες διάφορων μεγεθών. Σε μεταγενέστερη φάση χρονολογούνται δύο αντηρίδες στο νότιο τοίχο του ναού και η κόγχη στα ανατολικά. Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο, σώζονται προτομές ανδρικών μορφών, πιθανότατα προφητών σε μετάλλια. 

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή Αμοργό.

Διαβάστε εδώ το 2ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή Αμοργό.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Λ. Μαραγκού, Αμοργός Ι-Η Μινώα. 

Η πόλις, ο λιμήν και η μείζων περιφέρεια, Αθήναι 2002. π.  Θωμάς Συνοδινός, Αγιογράφοι στην Αμοργό, 

εφημ. Η Καθημερινή (Επτά Ημέρες,) 29.05.2005.

π. Θωμάς Συνοδινός, Θ. (2018), Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο Καμάρι της Αμοργού, Ήρως κτίστης, Μνήμη Χαραλάμπου Μπούρα, Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, Αθήνα, 539-550, εικ. 1-9.

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων