Χαλκεύς είμαι (1) . Πάντα ήμουν. Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Χαλκεύς και ο πατέρας μου. Το ίδιο και ο πάππους μου Σάλβιος Καλπ...
Χαλκεύς είμαι (1). Πάντα ήμουν. Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Χαλκεύς και ο πατέρας μου. Το ίδιο και ο πάππους μου Σάλβιος Καλπούρνιος Λουκανός. Αν κλίνεις σε μια πλάκα το όνομα, ο χαλκεύς - του χαλκέως νομίζω, δίπλα πρέπει να γράψεις το όνομα της φαμίλιας μου. Εγώ δεν ξέρω να γράφω βέβαια! Μόνο μετράω και μετράω καλά!
Εκατόχρονο το σπίτι μου, στην άκρη της πόλης, στη συνοικία της Πλέμπας. Τι ποια Πλέμπα; στη συνοικία των βιοτεχνών καλέ, εκεί που είναι μαζεμένα τα σιδεράδικα, τα μαραγκούδικα, τα μαρμαράδικα, και οι δρόμοι γεμίζουν λασπόνερα! Το ‘χτισε ο πάππος δίπατο: πάνω σπίτι, κάτω εργαστήρι και μαγαζί. Έτσι το ‘χε ο πατέρας μου, έτσι το κρατώ και γω. Δεν άλλαξα τίποτα. Μόνο μικροεπισκευές έκανα. Πάνω κοιμάμαι εγώ με την κυρά και τα παιδιά. κάτω έχω τον κλίβανο στην αυλή απέναντι από το λαράριο (2), τον πάγκο με τα εργαλεία μου παραμέσα, το αμόνι, τα ράφια με τις μήτρες, τα στοιβαγμένα μεταλλεύματα σε μια γωνιά, χωρισμένα κατά είδος: χαλκός, σίδηρος, μόλυβδος, κρατερώματα (3). Πιο πολύ με το χαλκό δουλεύω, αλλά και τ’ άλλα χρειάζονται.
 |
| Εικόνα 1: Χρυσοχόος στο εργαστήριό του, 1ος-2ος αι. μ.Χ. Museo della Civilta Romana, Rome, Italy |
Στο δωματιάκι που βλέπει στο δρόμο έχω απλώσει το έτοιμο εμπόρευμα, για κράχτη ντε! Μη φανταστείτε τίποτα σπουδαίο, δεν είναι πολύς ο χώρος ούτε λεφτά έχω για απούλητα πράματα: μερικά αλογίσια πέταλα έχω κρεμασμένα, ένα ζευγάρι φάλαρα (4), κάτι τιντινάμπουλα (5), το ένα είναι του μαγαζιού, δυο-τρεις κάδους χάλκινους με περίτεχνες λαβές, κάτι γανωμένους παλιούς λυχνοστάτες, σιδεριές για τα μπαούλα, μεγάλα κλειδιά για τις εξώπορτες, μαχαίρια απλά, μονόστομα και στλεγγίδες (6). Ό,τι άλλο χρειαστεί να φτιάξω, μόνο με παραγγελιά! Παλιότερα έφτιαχνα και κράνη, ξιφίδια και σπαθιά (7), επισκεύαζα πανοπλίες (8) και όλα τα σχετικά, αλλά τώρα πια τα παράτησα. Αναδουλειά! Ειρήνη βλέπεις! Μας έφαγε 10 χρόνια τώρα πανάθεμά τη! Πάνε τα μεγαλεία του πολέμου με τις χρυσές παραγγελιές! 15 δούλους είχα νοικιασμένους τότε, μερόνυχτα δούλευαν συνέχεια και πάλι δεν μου ’φταναν να βγει η δουλειά! Ενώ τώρα! Άστα να πάνε Βολκάνε μου (9)! Μοναχός δουλεύω με το πρωτοπαλικάρι μου που του μαθαίνω τη δουλειά. Να το πάρει το σιδεράδικο σιγά σιγά, να ξαποστάσω και γω…Μια ζωή μέσα στο καμίνι…κάηκε η σάρκα και η ψυχή μου. Χτύπα χτύπα το μέταλλο να το σφυρηλατήσεις στο αμόνι, άνοιξαν πληγές τα χέρια μου, δεμένα τα ‘χω και πάλι στάζουν πύο. Ό,τι μαντζούνι ήξερα το ’βαλα πάνω, γιατρός τα είδε, αλοιφές, φάρμακα έδωσε, τίποτα. Όσο δουλεύω το μέταλλο τόσο αυτό με σκάβει…αργά αργά…μπαίνει μέσα μου…το σκουλήκι του μετάλλου. Με σκάβει…με τρώει…
 |
| Εικόνα 2: Ανάγλυφο με σιδηρουργούς, 2ος αι. μ.Χ. |
Σήμερα γίνομαι 50 χρονώνε! Αν θέλετε το πιστεύετε, αλλά τόσο γίνομαι! Η κυρά θα φτιάξει πίτες μελένιες, λούπινα και λαγό γεμιστό με αυγά και συκωτάκια. Όμως, δεν θα φάω ακόμα. Θα πάω στις θέρμες (10) πρώτα. Όχι σ’ αυτές του Κάτουλλου που πάω πάντα. Μεταξύ μας, σσσσ…ο Κάτουλλος δούλος ήταν. Όμως, τα κέφια τού κύρη του έκανε με το παραπάνω, καταλαβαίνετε τι θέλω να πω, και κείνος καταφχαριστημένος από τις γονατιστές υπηρεσίες του, τον απελευθέρωσε και του έδωσε και δάνειο από πάνω να νοικιάσει τις μικρές θέρμες, το βαλανείο δίπλα στην πύλη του Αυγούστου. Τα κατάφερε ο Κάτουλλος, μια χαρά τα δουλεύει τα λουτρά, τα αγόρασε κιόλας και τώρα σήκωσε τη μύτη τόσο ψηλά, που καμιά φορά μου’ ρχεται να του πω: «Σιγά ρε Κάτουλλε μεγάλε, σκύψε και λίγο το κεφάλι πιο χαμηλά. Τόσο γρήγορα ξέμαθες;». Καλά, δεν θα το πω! Απλώς το σκέφτομαι, γιατί με εκνευρίζει με το ύφος του!
 |
| Εικόνα 3: Αναπαράσταση μικρού συγκροτήματος ρωμαϊκών θερμών σε οχυρό, 2ος αι. μ.Χ. |
Τι έλεγα; Ααα! Θα πάω στις αυτοκρατορικές τις θέρμες! Θα πληρώσω παραπάνω, το ξέρω, αλλά δε με νοιάζει! Μια φορά θέλω και γω στη ζωή μου να δω πώς είναι! Εκεί πάνε όλοι οι σπουδαίοι της πόλης, πατρίκιοι, δημαρχαίοι, τραπεζίτες, εμπόροι, εκατόνταρχοι, πατρόνοι (11), εκτός απ’ τις γυναίκες τους που μπανιαρίζονται στη διπλανή αίθουσα. Έχει λέει παντού πολύχρωμα μάρμαρα, τεράστιες και μικρές πισίνες, κρύο, χλιαρό, καυτό νερό ιαματικό που φέρνουν απ’ το βουνό, ακούγεται απαλή μουσική λύρας…΄Εμαθα πως έχει και ωραίους δούλους απ’ την Καρχηδόνα, διαλεγμένοι ένας κι ένας, που σε περιποιούνται, σε λαδώνουν, σε τρίβουν, σε μαλάζουν, σε καθαρίζουν και σε μυρώνουν μετά να μοσχομυρίζεις και … μεταξύ μας αυτό, μη σας ξεφύγει πουθενά… άμα τους δώσεις λέει κάτι παραπάνω στα κρυφά, τους κανονίζεις κιόλας! Εκεί θα πάω. Σήμερα. Τώρα.
 |
| Εικόνα 4: Αναπαράσταση του συγκροτήματος των θερμών στην αγορά (forum) της Όστιας. Ιταλία. |
Αξέχαστο θα μου μείνει το σημερινό μπάνιο! Τι να πρωτοπεριγράψω και τι να σας πω! Το κτήριο; Τεράστιες αίθουσες, πολύχρωμα μάρμαρα παντού, γαλάζια ταβάνια να καθρεφτίζονται στο νερό, ψηλοί θόλοι, αγάλματα, ψηφιδωτά δάπεδα, συντριβάνια, σκαλιστά ερμάρια για τα ρούχα, επίχρυσα και αργυρά σκεύη, μοσχομυρωδιές παντού στον αέρα, πεντακάθαρα όλα, πισίνες από δω ίσαμε το ωδείο! Πίσω απ’ τα μισοδιάφανα πετάσματα άντρες μοσχοτροφαντοί, ξαπλωμένοι σε λευκά στρωσίδια στους μαρμάρινους σκαλιστούς πάγκους, πέρα-δώθε οι δούλοι αλαφροπερπατώντας να μεταφέρουν τα χρειαζούμενα, άλλοι να σκουπίζουν τους λουόμενους, άλλοι να τους τρίβουν με στλεγγίδες, να τους κάνουν μαλάγματα… χαλάρωση, ηρεμία… πού και πού κανά βογγητό ευχαρίστησης από το μάλαγμα νομίζω, και ο ήχος του νερού απ’ τα συντριβάνια. Κάπου στο βάθος ο ήχος της λύρας να φεύγει και να ’ρχεται. Το κουβεντολόι στον προθάλαμο και στα ιδιαίτερα δωμάτια ίσα που ακουγόταν παραμέσα.
 |
| Εικόνα 6: Οι θέρμες του αυτοκράτορα Καρακάλλα από τον Lawrence Alma-Tadema. |
Κοιτούσα γύρω γύρω σα χαζός! Εκστασιασμένος ήμουνα! Γδύθηκα βιαστικά, κρύβοντας χιτώνα και ιμάτιο στο τελευταίο ερμάριο. Μη με δουν και όλοι κακοντυμένο! Γυμνός δεν ξεχωρίζεις για φτωχός, αν και οι πλούσιοι φαίνονται απ’ τις κοιλιές τους! Στο frigidarium μπούζι το νερό, μου σηκώθηκε η τρίχα, μαράκιασε τ’ απαυτό μου, στο tepidarium μετά χαλάρωσα, ήρθα και μαλάκωσα, στο caldarium και στο εφιδρωτήριο πύρωσε το μέσα μου, δεν κάθησα πολύ…μια γλυκιά αποχαύνωση με συνεπήρε…
Αμέσως πήγα στο laconium και ξάπλωσα μπρούμυτα στον πάγκο…Αυτοκρατορική περιποίηση μου κάνανε. Τι να σας λέω! Δυο δούλοι σκυμμένοι πάνω μου! Τρίψιμο, μάλαγμα απαλό, αρωματικά λάδια…ξανάνιωσα! Κατόπιν ανάσκελα. Τα ίδια. Λύθηκε το κορμί μου. Έφηβος έγινα! Κι ύστερα φρούτα σε αργυρό πινάκιο (12) και δροσερό νερό να πιω! Βρε δεν πάει να πλήρωσα μισό βδομαδιάτικο και βάλε! Άξιζε! Εγώ, ο τελευταίος χαλκεύς της Πλέμπας στις αυτοκρατορικές θέρμες! Θα ’χω να το θυμάμαι!
 |
| Εικόνα 7: Σύστημα υποδαπέδιας και ενδοτοίχιας θέρμανσης του θερμού δωματίου των λουτρών. |
 |
| Εικόνα 8: Αναπαράσταση του συστήματος θέρμανσης του θερμού δωματίου (caldarium) των λουτρών, με τους υποδαπέδιους πεσσίσκους υποκαύστων και τους ενδοτοίχιους πήλινους σωλήνες. |
 |
| Εικόνα 9: Θέρμες στο Δίο. Πεσσίσκοι υποκαύστων και praefurnium κάτω από το δάπεδο του caldarium, το οποίο δεν σώζεται. |
 |
| Εικόνα 10: Παράδειγμα εντοιχισμένων σωλήνων θέρμανσης (tubuli). |
Και κείνη η λινή αεράτη χρυσοκέντητη tunica (13) πόσο μου πάει! Ποτέ μου δε φόρεσα κατάστηθα τέτοιο ωραίο πανάκριβο ρούχο… Oι δικές μου βαριές, μπαλωμένες σε χίλιες μεριές. Από πού άραγε να ‘ναι φερμένο; Μα τι κάθομαι και ψάχνω τώρα! Απ’ όπου και να ’ναι, είναι για μένα! Θα μου κεντήσει η κυρά μπροστά το σύμβολο του θιάσου μας των χαλκοτύπων και θα το φορώ σε κάθε μάζωξη. Εε ρε πώς θα σκάσουν απ’ τη ζήλια τους οι άλλοι χαλκωματάδες!
 |
| Εικόνα 11: Oι ρωμαϊκές θέρμες στην πόλη Bath της Αγγλίας. |
Δυό μέρες μετά, κατά το βραδάκι, την ώρα που οι θέρμες κόντευαν να κλείσουν, ένας δούλος στην είσοδο κοιτούσε έκπληκτος τον τριβούνο (14) Γάιο Σαλούστιο Μέτελλο να μπαίνει φουριόζος στην πισίνα του frigidarium. ακούστηκε ένα παφ και αμέσως ένας υπόκωφος μεταλλικός ήχος. Ήταν ένας μολύβδινος κατάδεσμος που τον κατάπιε το νερό. Τρεις δούλοι που σκούπιζαν δίπλα παραμέρισαν ενστικτωδώς και αλληλοκοιτάχτηκαν με ύφος συνομωτικό. Αυτή τη φορά ο πασίγνωστος θαμώνας δεν είχε έρθει για χαλαρωτικό μπάνιο ούτε για την παρέα των φίλων του. Ο Γάιος στάθηκε λίγο στην πισίνα, μουρμούρισε κάτι ακατάληπτο και απομακρύνθηκε θυμωμένος βιαστικά, πετώντας μια χούφτα νομίσματα στο δάπεδο. Οι δούλοι ώρμηξαν να τα μαζέψουν, σπρώχνοντας και κλωτσώντας ο ένας τον άλλον. Λίγες μελανιές και άπειρες βρισιές, όλοι πήραν από κάτι, μικρό το τίμημα της εξαγορασμένης σιωπής!
 |
| Εικόνα 12: Ένας από τους ρωμαϊκούς καταδέσμους που βρέθηκε στις θέρμες στο Bath της Αγγλίας. |
Κανείς δεν τόλμησε να πειράξει τον κατάδεσμο. Όσοι τον είδαν, κατάλαβαν. Σίγουρα κάποια κατάρα έγραφε για τον κλέφτη του λινού χιτώνα. Το πιθανότερο να τυφλωθεί και να τρελαθεί συνάμα. Η πιο συνηθισμένη κατάρα σε τέτοιες περιπτώσεις.
«Αλλά να προβεί σε τέτοια εκδικητική πράξη και ο τριβούνος;» σιγοψιθύριζαν οι δούλοι μεταξύ τους. «Μωρέ μπράβο! Υποτίθεται ότι αυτός είναι μορφωμένος άνθρωπος, υπεράνω, άσε που θα μπορούσε ν΄αγοράσει άλλες 100 τέτοιες τουνίκες με τα λεφτά που έχει!» απαντούσε κάποιος άλλος. «Δεν είδατε πόσα σκόρπισε χαμαί, για να μην τον κουτσομπολέψουμε;».
«Μωρέ δε τον νοιάζουν τα λεφτά. Η κλοπή τον πείραξε! Ήρθε και κοκκίνησε από το θυμό του και ξεσήκωσε τον τόπο από τις φωνές, μόλις πήγε να ντυθεί. Έγινε χαμός προχτές εδώ. Δεν πήρατε χαμπάρι;» είπε ο δούλος της εισόδου, πλησιάζοντας τους άλλους. «Έκανε καιρό στα βόρεια μέρη, στο Bath (15) νομίζω», συνέχισε «και κει δε το’ χουν σε τίποτα να καταριούνται τους κλέφτες των θερμών. Ο κλέφτης, όποιος και να ‘ναι, πάει, τέλειωσε τώρα. Μην πούμε άλλα όμως και ακούσει ο επιστάτης, γιατί εμείς θα την πληρώσουμε! Ελάτε να τελειώνουμε να πάμε να κοιμηθούμε. Κουραστική πολύ η μέρα σήμερα».
_________________
(1) χαλκεύς = ο τεχνίτης που χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη το χαλκό, για να κατασκευάσει αντικείμενα όπως όπλα, σκεύη κλπ. Γενικότερα, ο μεταλλουργός. Συνώνυμο χαλκουργός, χαλκοτύπος. Στα μεσαιωνικά χρόνια χαλκωματάς.
(2) λαράριο = ρωμαϊκό εικονοστάσι.
(3) κρατέρωμα = (κοινώς μπρούντζος ή μπρούτζος) είναι κράμα χαλκού–κασσίτερου, αν και ο όρος χρησιμοποιείται και για πολλά άλλα κράματα χαλκού. Συχνά το κρατέρωμα συγχέεται με τον ορείχαλκο, που είναι κατά βάση κράμα χαλκού–ψευδαργύρου. Η σύγχυση στην αδιάκριτη χρήση της λέξης μπρούντζος τόσο για κρατερώματα όσο και για ορείχαλκους δεν γίνεται μόνον στα ελληνικά, αλλά και σε άλλες γλώσσες όπως π.χ. στα αγγλικά, όπου το κρατέρωμα αποκαλείται bronze και ο ορείχαλκος brass. Αυτό συμβαίνει επειδή συνήθως η διάκριση γίνεται κυρίως με βάση το χρώμα: στην γλώσσα της αγοράς, «μπρούντζοι» ή «κρατερώματα» αποκαλούνται τα πιο καφεκόκκινα κράματα χαλκού, ενώ τα κράματα χαλκού με χρώμα κιτρινόχρυσο αποκαλούνται ορείχαλκοι. Ιστορικά, το κρατέρωμα ανακαλύφθηκε πολύ πριν από τον ορείχαλκο. Το κρατέρωμα ανακαλύφθηκε γύρω στο 4000 π.Χ. στη Μεσοποταμία, ενώ ο ορείχαλκος ανακαλύφθηκε γύρω στο 2ο αι. π.Χ. από τους Ρωμαίους με την αναγωγή μεικτών μεταλλευμάτων χαλκού–ψευδαργύρου. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AD%CF%81%CF%89%CE%BC%CE%B1
(4) φάλαρα = πληθ. του αρχ. φάλαρον < φάλος. Μεταλλικά κοσμήματα της περικεφαλαίας, κοσμήματα του χαλιναριού, των ηνίων ή του μετώπου αλόγου.
(5) τιντινάμπουλα = Η λέξη είναι ηχοποιημένη από το τιν τιν και στα λατινικά γράφεται tintinnabulum (πληθ. tintinnabuli) ή αλλιώς tintinnum. Πρόκειται για κρεμάμενα χάλκινα κουδούνια που χτυπούν με τον αέρα. Συχνά έχουν τη μορφή διεγερμένου πτερόεντος φαλλού, θεωρούνταν αποτροπαϊκά σύμβολα και με τον ήχο τους πιστευόταν πως απομάκρυναν τα κακά πνεύματα, το βάσκανο μάτι και έφερναν καλή τύχη και ευημερία. Κρεμιόντουσαν σε εξωτερικούς χώρους: κήπους, αυλές, στοές, μαγαζιά, εξώπορτες, για να κουδουνίζουν στο φύσημα του αέρα.
(6) στλεγγίδες = χάλκινες ή σιδερένιες σπατουλόμορφες ξύστρες για την αφαίρεση του λαδιού, του ιδρώτα και της σκόνης από το σώμα των αθλητών.
(7) σπαθιά = Gladius. Tο χαρακτηριστικό κοντό (περί τα 60 εκατοστά μήκος) αμφίστομο σπαθί του λεγεωνάριου. Το χρησιμοποιούσαν κυρίως για νυκτικά πλήγματα και αποτελούσε εξέλιξη ενός σχεδίου που είχε εμφανιστεί στην Iβηρική. http://www.militaryhistory.gr/articles/view/48
(8) πανοπλία ρωμαϊκή = Lorica Segmentata. H τυπική πανοπλία που έχουμε συνδυάσει με τους Pωμαίους λεγεωνάριους. σχηματιζόταν από μεταλλικά ελάσματα, τα οποία στερεώνονταν μεταξύ τους με δερμάτινα λουριά. Προσέφερε αυξημένη προστασία και ήταν εύκολη στην κατασκευή και στη συντήρηση.
(9) Βολκάνος = Volcānus ή Vulcānus. Στη ρωμαϊκή μυθολογία, ο Βολκάνους/Βουλκάνους είναι ο θεός της φωτιάς και των ηφαιστείων και κατασκευαστής καλλιτεχνημάτων, όπλων και πανοπλιών για θεούς και ήρωες. Αντιστοιχεί με τον Ήφαιστο στην ελληνική μυθολογία.
(10) θέρμες = Οι θέρμες ήταν δημόσια λουτρά της πόλης, που εξυπηρετούσαν τους αθλούμενους και τους κατοίκους, ωστόσο λειτουργούσαν και ως ανεξάρτητα οικοδομήματα, με δημόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα. Εκτός από χώροι καθαριότητας και ατομικής υγιεινής, ήταν και κέντρα κοινωνικής συναναστροφής. Οι μικρότερες ιδιωτικές θέρμες λέγονταν βαλανεία (balneum-a). Οι δημόσιες θέρμες (thermae) ήταν συνήθως μεγάλα, πολυτελή συγκροτήματα. Περιελάμβαναν αποδυτήρια (Βasilicae Τhermarum), πολλά βοηθητικά δωμάτια για το προσωπικό, την ατομική περιποίηση των λουομένων και τρεις κύριες αίθουσες λούσεως: το ψυχρό δωμάτιο (frigidarium) με δεξαμενές από τις οποίες έτρεχε κρύο νερό, το χλιαρό (tepidarium) και το θερμό (caldarium). Οι λουόμενοι πιθανώς ξεκινούσαν από το ψυχρό δωμάτιο όπου παρέμεναν κάμποση ώρα, μέχρι να συνηθίσουν τη διαφορά θερμοκρασίας, κατόπιν σταδιακά προχωρούσαν στο χλιαρό και τέλος στο καυτό, όπου ολοκληρωνόταν ο καθαρισμός του σώματός τους μέσω του ζεστού νερού και της εφίδρωσης. Μερικές θέρμες είχαν και laconium, δηλαδή ένα στεγνό δωμάτιο για ανάπαυλα, μετά την εφίδρωση. Η θέρμανση του χλιαρού και του καυτού δωματίου επιτυγχανόταν από ένα σύστημα κυκλοφορίας θερμού αέρα στο εσωτερικό των τοίχων και κάτω από τα δάπεδα. Εκεί υπήρχαν κυκλικές κεραμίδες (ή ορθογώνιες) τοποθετημένες η μία πάνω στην άλλη σε μορφή στυλίσκων ή πεσσίσκων (υπόκαυστα), σε μικρές αποστάσεις μεταξύ τους. Μία εστία που έκαιγε εξωτερικά με ξύλα (praefurnium), διοχέτευε καυτό αέρα στον υπόγειο χώρο του δαπέδου, το οποίο θερμαινόταν περισσότερο με τα υπόκαυστα, φτάνοντας μερικές φορές και σε θερμοκρασίες 50ο-60ο C. Κατόπιν ο θερμός αέρας περνούσε μέσα από πήλινους σωλήνες (tubuli), τοποθετημένους στο εσωτερικό των τοίχων, θερμαίνοντας και αυτούς.
(11) πατρόνοι = patronus, επιχειρηματίας.
(12) πινάκιο = πιάτο.
(13) tunica = είδος υποκαμίσου που έμοιαζε με τον αρχαιοελληνικό χιτώνα (χιτωνίσκος).
(14) τριβούνος = δήμαρχος.
(15) Bath = η βρετανική πόλη Bath είναι γνωστή για τις θερμές ιαματικές πηγές της και για τους ρωμαϊκούς καταδέσμους εναντίον των κλεφτών ενδυμάτων, που βρέθηκαν το 1979 στα βασιλικά λουτρά (King’s Bath). Οι κατάδεσμοι αυτοί που αναζητούν δικαιοσύνη και τιμωρία των ενόχων, χρονολογούνται από τον 1ο αι. μ.Χ. μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Απευθύνονται κυρίως στην προστάτιδα των πηγών Sulis Minerva να εντοπίσει τους κλέφτες, αν ήταν άγνωστοι, και να αποδώσει «τα ίσα», προκαλώντας αρρώστια ή και θάνατο του δράστη.
_________________________
Πηγές- πρόσθετες πληροφορίες:
- Fagan, Garrett G., Bathing in Public in the Roman World, 2002.
- Gager, John G., Curse tablets and binding spells from the ancient world, 1999.
- Cunliffe, Β. - Peter Davenport P., The Temple of Sulis Minerva at Bath, Volume 1, The Site (Monograph / Oxford University Committee for Archaeology, 1985.
- http://curses.csad.ox.ac.uk/
- http://restaurars.altervista.org/le-terme-caracalla-uno-straordinario-video-3d/
- http://www.ancient-origins.net/artifacts-other-artifacts/ancient-roman-curse-tablets-invoke-goddess-sulis-minerva-020296
- http://www.atlasobscura.com/articles/when-ancient-romans-had-their-clothes-stolen-they-responded-with-curse-tablets
Βασιλική Χριστοπούλου, ΜΑ Αρχαιολόγος
Δεν υπάρχουν σχόλια