Μια πόλη παλίμψηστο της Ιστορίας

Μονή Φιλανθρωπηνών, γενική άποψη του ανατολικού τοίχου του νάρθηκα. Η διαδρομή των Ιωαννίνων από τη νεολιθική εποχή έως τον 20ό αιώνα σε ένα...

Μονή Φιλανθρωπηνών, γενική άποψη του ανατολικού τοίχου του νάρθηκα.

Η διαδρομή των Ιωαννίνων από τη νεολιθική εποχή έως τον 20ό αιώνα σε ένα βιβλίο με εξαιρετικά κείμενα και σπάνιες εικόνες.

Κ.ΣΟΥΕΡΕΦ, Β. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Θ. ΞΑΝΘΑΚΗ, ΗΛ. ΚΟΛΟΒΟΣ, ΑΛ. ΜΩΥΣΗΣ, Ι. ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ

Ιωάννινα

Πορεία στον τόπο και στον χρόνο

εκδ. Καπόν, σελ. 195

Η πόλη των Ιωαννίνων, με όλο το συμβολικό βάρος σε μια διαχρονία, βιογραφήθηκε. Η έκδοση, πολύπτυχη και εικονογραφημένη, προσφέρει γνώση αλλά και ομορφιά, καθώς το πλήθος των φωτογραφιών που συνοδεύουν τα κείμενα λειτουργούν καλειδοσκοπικά πάνω στο σώμα της Ιστορίας και της Φύσης.

Από τη Δωδώνη στον Κωνσταντίνο και από το βυζαντινό Δεσποτάτο της Ηπείρου στην ακμή της Τουρκοκρατίας.

Ο τόμος «Ιωάννινα. Πορεία στον τόπο και στον χρόνο», μια παραγωγή των εκδόσεων Καπόν (αφιερωμένη στη μνήμη του δημάρχου Ιωαννιτών Μωυσή Ελισάφ), είναι λεύκωμα με κείμενα ουσίας. Από τους νεολιθικούς χρόνους έως τον 20ό αιώνα και με διάρθρωση βάσει κεφαλαίων-ιστορικών ενοτήτων, καθεμία γραμμένη από ειδικό επιστήμονα, η ανάγνωση κυλάει πάνω στις ράγες μιας γραμμικής εξιστόρησης στον χρόνο, σταλάζοντας σελίδα τη σελίδα μια αίσθηση του όλου και μια εντύπωση οικειότητας και συναισθηματικής εγγύτητας προς τον τόπο.

Αυτό επιτυγχάνεται με τον τρόπο τού κάθε συγγραφέα. Ο Κωνσταντίνος Ι. Σουέρεφ (δρ Ιστορίας και Αρχαιολογίας και επίτιμος έφορος Αρχαιοτήτων) διαθέτει μια βαθύτατα βιωμένη σχέση με την Ηπειρο (όπως και το σύνολο των συγγραφέων του τόμου). Η δική του συμβολή εστιάζει στην αρχαιότητα από τους νεολιθικούς χρόνους έως τη ρωμαϊκή εποχή. Είναι μοναδικός ο τρόπος που μιλάει για τη Δωδώνη: σταδιακά το ιερό και το μαντείο της φθίνουν τον 4ο αιώνα μ.Χ. (υπάρχουν θρύλοι της εποχής σύμφωνα με τους οποίους ο Μέγας Κωνσταντίνος μετέφερε από τη Δωδώνη το άγαλμα του Δία Ναΐου έξω από το βουλευτήριο της Κωνσταντινούπολης, όπως και το άγαλμα της Αθηνάς από τη Λίνδο). Η Δωδώνη θα «κοιμηθεί» επί αιώνες. Μόλις το 1875, ο Κων. Καραπάνος «επανέφερε στο φως και την επικαιρότητα τη Δωδώνη».

Είναι ενδεικτικό το παράδειγμα της Δωδώνης αλλά τόσο χαρακτηριστικό. Μας δείχνει επίσης τη θεώρηση της ευρύτερης περιοχής που αγκαλιάζει την πόλη των Ιωαννίνων, τη λίμνη Παμβώτιδα, το σπήλαιο του Περάματος, τη Μολοσσία, την Ακρόπολη της Καστρίτσας… Η αναφορά στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, έργο του Αρη Κωνσταντινίδη, αποτελεί γέφυρα με τη σύγχρονη εποχή. Η Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου (δρ αρχαιολόγος, διευθύντρια Εφορείας Αρχαιοτήτων Αρτας και αναπληρώτρια διευθύντρια Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων) εστιάζει στην ακμή των Ιωαννίνων κατά τη βυζαντινή περίοδο. Η ισχυρή θέση της πόλης, που ήταν οχυρωμένη, ενσωμάτωσε σταδιακά και το μεταγενέστερο κάστρο της οθωμανικής περιόδου, σύμβολο μιας αστικής εξέλιξης. Τα Ιωάννινα με τα περίχωρα, χώρος εγκατάστασης προσφύγων και από την Κωνσταντινούπολη, περιοχή κυριευμένη από τους Σέρβους, διατηρεί αυτό το παλίμψηστο στη μνήμη. Η τάφρος, οι πύργοι, οι ακροπόλεις, οι ναοί στην ενδοχώρα, όπως των Ταξιαρχών κοντά στη Δωδώνη (που διασώζει μοναδικές τοιχογραφίες του 13ου και 14ου αιώνα), συγκροτούν ένα απόθεμα καλλιτεχνικής ακμής και κοινωνικής οργάνωσης.

Τα μοναστήρια στο Νησί των Ιωαννίνων εξετάζει η δρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Θέτις Ξανθάκη, η οποία αναλύει τη φύση αυτού του μοναδικού τόπου, ιδανικού «για ασκητεία και μοναχισμό». Το υποβλητικό φυσικό περιβάλλον συμπλέει με την Ιστορία. Μετά το 1204, «ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας, εξάδελφος των βυζαντινών αυτοκρατόρων, ίδρυσε το Δεσποτάτο της Ηπείρου, με έδρα την Αρτα, και πιθανότατα, γύρω στο 1210, εγκατέστησε στο Κάστρο επήλυδες αρχοντικές οικογένειες της Βασιλεύουσας». Λίγες είναι οι γραπτές αναφορές για τις μονές του κάστρου, όπου με διάφορες δωρεές ανεγείρονται εξαιρετικοί ναοί πλούσια αγιογραφημένοι. Στις σελίδες 72 και 73, π.χ., μπορεί να δει κανείς τις αγιογραφίες από τη Μονή Φιλανθρωπηνών (ο Μιχαήλ Φιλανθρωπηνός «ήταν μέγας οικονόμος της Μητρόπολης Ιωαννίνων και επιφανής εκπρόσωπος του ηπειρωτικού κλάδου της λόγιας οικογένειας της Βασιλεύουσας»). Η ανάλυση λοιπών αγιογραφιών από άλλες μονές δείχνει το υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο.

Την ακμή της πόλης στους οθωμανικούς χρόνους φωτίζει ο Ηλίας Κολοβός, αναπληρωτής καθηγητής Οθωμανικής Ιστορίας. Η κατάκτηση των Ιωαννίνων το 1430 από τον Μουράτ Β΄ σηματοδοτεί μια νέα σημαντική περίοδο που κορυφώνεται επί Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Η συνύπαρξη των κοινοτήτων, τα νέα τζαμιά, τα χαμάμ, οι αγορές, το τζαμί του Ασλάν Πασά, συνθέτουν την οργάνωση της οθωμανικής πόλης. Σε ένα επόμενο κεφάλαιο, η Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου παρουσιάζει το κάστρο και τα μνημεία του.

Τη μετάβαση από την Τουρκοκρατία στην απελευθέρωση αναλύει ο αρθρογράφος και συγγραφέας Αλέξανδρος Μωυσής, κυρίως μετά την πτώση του Αλή Πασά το 1822. Η εβραϊκή κοινότητα, τα ευαγή ιδρύματα, τα εκπαιδευτήρια, ο κοσμοπολιτισμός, ο εθνικισμός, έως την απελευθέρωση της πόλης το 1913, προβάλλουν με εξαιρετική φωτογραφική τεκμηρίωση και πλήθος πληροφοριών.

Τη νεότερη αρχιτεκτονική κληρονομιά των Ιωαννίνων, μετά το 1913, προβάλλει η δρ Αρχιτεκτονικής Ιουλία Παπασταύρου. Ιδιαίτερης συμβολής είναι η συναγωγή Καχάλ Καντός Γιασάν, η μεσοπολεμική αναγέννηση με τα κτίρια του Αριστοτέλη Ζάχου και του Νικολάου Ζουμπουλίδη, όπως και το κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδος με γλυπτική σύνθεση του Πάρι Πρέκα.

Πηγή: Ν. Βατόπουλος, Καθημερινή