Οι αρχαίοι είχαν και θεό με αναπηρία

Η εγκατάσταση της έκθεσης «Μια αρχαιολογία της αναπηρίας». Η ράμπα που κατασκεύασαν οι Αθηναίοι για να πηγαίνουν στην Ακρόπολη το πεντελικό ...

Η εγκατάσταση της έκθεσης «Μια αρχαιολογία της αναπηρίας». Η ράμπα που κατασκεύασαν οι Αθηναίοι για να πηγαίνουν στην Ακρόπολη το πεντελικό μάρμαρο και τα υπόλοιπα υλικά για την κατασκευή του Παρθενώνα, λειτούργησε σαν μονοπάτι για να έχουν όλοι πρόσβαση.

Μετά τη Βενετία, την Πίζα και την Αθήνα, η έκθεση «Μια αρχαιολογία της αναπηρίας» στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Στο μέσον της ανατολικής πλευράς της ζωφόρου του Παρθενώνα, όπου απεικονίζονται οι θεοί του Ολύμπου, βλέπουμε και τον θεό Ηφαιστο. Καθιστός, με τη βακτηρία κάτω από τη μασχάλη του, έχει πάρει θέση δίπλα στην τιμώμενη θεά Αθηνά. «Το εθνικό αφήγημα της Ελλάδας είναι βασισμένο σε ιδεατές θεάσεις του παρελθόντος που διαμορφώθηκαν στην Ευρώπη μετά την Αναγέννηση, κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού και ιδιαίτερα με το κίνημα του Ρομαντισμού», τονίζει η Μάνθα Ζαρμακούπη, καθηγήτρια Ρωμαϊκής Αρχιτεκτονικής στο τμήμα Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια. «Οταν μιλάμε για ελληνική αρχαιότητα, συνήθως αναφερόμαστε σε τέλεια μνημεία και αψεγάδιαστα μυώδη σώματα. Υπήρχε ένας συμβολισμός πίσω από αυτές τις απεικονίσεις, αυτά τα σώματα δεν ανταποκρίνονταν απαραιτήτως στην πραγματικότητα. Οι αρχαίοι ήταν πολύ πιο συμπεριληπτικοί· σκεφτείτε ότι λάτρευαν έναν κουτσό θεό μέσα στο Δωδεκάθεο. Και όταν ανηφόριζε η πομπή προς την Ακρόπολη, στα Μεγάλα Παναθήναια, ανέβαιναν όλοι μαζί σαν κοινότητα, ανεξάρτητα από τη σωματική τους ικανότητα». 

Στην εγκατάσταση «Μια αρχαιολογία της αναπηρίας», που φιλοξενείται εδώ και δύο ημέρες στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης και που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην κεντρική έκθεση της 17ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας το 2021, ο Ντέιβιντ Γκίσεν, ιστορικός και θεωρητικός της αρχιτεκτονικής, η Τζένιφερ Στάγκερ, κλασική αρχαιολόγος, και η Μάνθα Ζαρμακούπη, αρχαιολόγος, αρχιτέκτων και ιστορικός της αρχιτεκτονικής, επιχείρησαν να προσεγγίσουν το παρελθόν χωρίς τις αγκυλώσεις που θέτουν οι σύγχρονες αντιλήψεις για την αναπηρία. Ηταν η δική τους απάντηση στο επιτακτικό ερώτημα «Πώς θα ζήσουμε όλοι μαζί;» που έθετε ο Χασίμ Σαρκίς σε αρχιτέκτονες, κοινωνιολόγους, αρχαιολόγους, σχεδιαστές και καλλιτέχνες. «Δεν φοβηθήκατε ότι θα ξενίσει πολλούς η λέξη αναπηρία στον τίτλο», τη ρωτάω. «Ηταν συνειδητή επιλογή η χρήση αυτής της λέξης, τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλικά (disability). Είναι κοινωνικό πρόβλημα το να συνδέουμε την αναπηρία με βρισιά. Μυαλά πρέπει να αλλάξουμε, όχι λέξεις».

«Το να συνδέουμε την αναπηρία με βρισιά είναι κοινωνικό πρόβλημα. Μυαλά πρέπει να αλλάξουμε, όχι λέξεις», λέει η Μάνθα Ζαρμακούπη.
[Credit: MHamiltonVisuals]

Σημείο εκκίνησης για την ερευνά τους αποτέλεσε η Ακρόπολη, ένα δυσπρόσιτο μνημείο. «Οι ακροπόλεις πάντα χτίζονταν σε θέσεις απόκρημνες για αμυντικούς σκοπούς, αυτός ήταν και ο λόγος ύπαρξής τους. Ωστόσο, όταν χτίστηκε ο Παρθενώνας, οι Αθηναίοι δημιούργησαν μια ράμπα για να μεταφέρουν τα υλικά, και στη συνέχεια αυτή λειτούργησε ως μονοπάτι για όλους». Η Μάνθα Ζαρμακούπη διευκρινίζει πως η αρχαία Αθήνα δεν χαρακτηρίζεται συμπεριληπτική επειδή επιδείκνυε ευαισθητοποίηση ανάλογη με αυτή των σύγχρονων κοινωνιών στο συγκεκριμένο ζήτημα –αν και υπάρχουν, για παράδειγμα, πηγές που βεβαιώνουν ότι η πόλη χορηγούσε επίδομα στους ανάπηρους κατοίκους της– αλλά γιατί οι διαχωρισμοί που περιθωριοποιούσαν κοινωνικά τους ανθρώπους με σωματική βλάβη γεννήθηκαν στο μέσον του 19ου αιώνα με τη Βιομηχανική Επανάσταση. Τότε ήταν που θεωρήθηκε πως οι άνθρωποι με κινητικές ή άλλες δυσκολίες καθυστερούσαν την εξέλιξη. 

«Η αναπηρία δεν είναι κάποιο σωματικό χαρακτηριστικό. Η αναπηρία είναι ταυτότητα. Ανάπηρος γίνεσαι όταν αποκλείεσαι από το κοινωνικό σύνολο με χαρτί γιατρού, με δικαιολογία τη βλάβη σου», υποστηρίζουν και οι Cool Crips (Γρηγόρης Χρυσικός και Σπύρος Νταντανίδης) στο account τους στο Instagram. 

«Και ο Θεός βοηθός»

Η Ελληνίδα συνδημιουργός της έκθεσης, η οποία έχει κληθεί να αναλάβει καθήκοντα στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο, απευθύνθηκε στους δύο ακτιβιστές (σχολιάζουν με χιουμοριστικό και αιχμηρό τρόπο τι σημαίνει να ζεις όντας ανάπηρος σε μια πόλη που δεν σε περιλαμβάνει) και τους ζήτησε να βοηθήσουν με την προώθηση της έκθεσης όταν αυτή παρουσιάστηκε στο Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου, το περασμένο καλοκαίρι στην Πλάκα. «Πάμε και ο Θεός βοηθός», ακούγονται να λένε στο video, καθώς ανεβαίνουν πεζοδρόμια με τα αμαξίδιά τους.

Ο ανελκυστήρας της Ακρόπολης και η ράμπα του Παυσανία

«To Μουσείο Κανελλοπούλου, που ήταν ο τρίτος σταθμός της έκθεσης, μετά τη Βενετία και την Πίζα, είχε επιλεγεί και λόγω της θέσης του, καθώς βλέπει τον ανελκυστήρα πλαγιάς που έχει τοποθετηθεί για να διευκολύνει την πρόσβαση στο μνημείο της Ακρόπολης. Μας ενδιέφερε αυτή η σημειολογία», επισημαίνει η Μάνθα Ζαρμακούπη. «Δεν έδωσε μια λύση το καινούργιο αναβατόριο;» ρωτώ απορημένη. «Σίγουρα εξυπηρετεί τις ανάγκες προσβασιμότητας, ωστόσο, δεν επιτρέπει σε όλους να βιώσουν την ανάβαση ως συλλογική εμπειρία. Είναι μια λύση, αλλά δεν θα πρέπει να τη χαρακτηρίσουμε ως καθολική λύση, μιας και απομονώνει τα άτομα με κινητικές δυσκολίες. Αυτό είναι πολύ σύνηθες στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Οταν μιλάμε για συμπερίληψη, αυτή πρέπει να προβλέπεται στην αρχική μελέτη και όχι να λειτουργεί σαν σκέψη εκ των υστέρων».

Στην έκθεση, οι ερευνητές ανακατασκευάζουν σε γλώσσες και μορφές που σχετίζονται με τη σωματική βλάβη και την εμπειρία της την ανάβαση του Παυσανία στην Ακρόπολη.

Στην έκθεση, οι τρεις ερευνητές αντλούν από το αφήγημα του περιηγητή και γεωγράφου Παυσανία, ο οποίος περιγράφει την ανάβαση από την Αγορά στην Ακρόπολη μέσω της περίφημης ράμπας, και την ανακατασκευάζουν σε γλώσσες και μορφές που σχετίζονται με τη σωματική βλάβη και την εμπειρία της (απτικές αναπαραστάσεις, ηχητικές αφηγήσεις, αφηγήσεις στη νοηματική γλώσσα), προσκαλώντας τους επισκέπτες να βιώσουν την αρχαία τέχνη και αρχιτεκτονική διαφορετικά. Ολα αυτά τα στοιχεία που αναφέρει ο Παυσανίας στο κείμενό του, η ράμπα, ο φθαρμένος βράχος όπου ξαπόσταιναν οι Αθηναίοι, η Πινακοθήκη, δεν υπάρχουν πια, παρά μόνον σαν περιγραφές. «Ακόμη και εμείς που βλέπουμε, που ακούμε, που μπορούμε άνετα να κάνουμε μια βόλτα στην Ακρόπολη, δεν μπορούμε να διακρίνουμε τίποτε από αυτά. Επιλέγουμε, λοιπόν, να τα ανασυνθέσουμε σε μορφές και γλώσσες που έχουν δημιουργηθεί από και για ανάπηρους, προσπαθώντας να τους συμπεριλάβουμε όλους στο αφήγημα της Ιστορίας».

Αποκατάσταση

Πλέον γίνονται συζητήσεις και για την αποκατάσταση της αρχαίας ράμπας, αναφέρει η κ. Ζαρμακούπη. «Οταν συζητάμε για ορατότητα στην αναπηρία, θα πρέπει να φροντίσουμε να υπάρχουν υποδομές και για το ποιες είναι πλέον κατάλληλες θα πρέπει να έχουν γνώμη και οι εκπρόσωποι από την ομάδα των ανάπηρων. Λύσεις για εκείνους χωρίς εκείνους δεν υπάρχουν».

Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (http://www.amth.gr), έως τις 15 ιουνίου 2024.

Πηγή: Γ. Γεωργιάδου, Καθημερινή