Θεοδώρα Πυρογιάννη: Σχεδιάζοντας την έκθεση του Μιχαήλ Αγγελου στο Βρετανικό Μουσείο

Αριστερά, στα 37 της η Θεοδώρα Πυρογιάννη, σχεδιάστρια μουσειακών εκθέσεων, έχει ήδη στο ενεργητικό της τον σχεδιασμό τεσσάρων σημαντικών πα...

Αριστερά, στα 37 της η Θεοδώρα Πυρογιάννη, σχεδιάστρια μουσειακών εκθέσεων, έχει ήδη στο ενεργητικό της τον σχεδιασμό τεσσάρων σημαντικών παραγωγών του Βρετανικού Μουσείου. Δεξιά, επισκέπτης μπροστά στο μνημειακό έργο «Epifania» του Μιχαήλ Αγγελου, που θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα έργα της Αναγέννησης σε χαρτί και αποτελείται από 26 κομμάτια χαρτονιού.
[Credit: The Trustees of the British Museum]

Το 1534 ο Μιχαήλ Αγγελος έφυγε από την πόλη του, τη Φλωρεντία, για τη Ρώμη. Η αφορμή ήταν μια παραγγελία του Πάπα Κλήμη Ζ΄ να φιλοτεχνήσει μια τοιχογραφία της Δευτέρας Παρουσίας στην Καπέλα Σιστίνα. Εκείνη τη χρονιά ο μεγάλος δάσκαλος της Αναγέννησης ήταν ήδη 59 χρόνων, μια ηλικία ιδιαίτερα προχωρημένη για τα δημογραφικά δεδομένα της εποχής. Κανείς σύγχρονός του δεν μπορούσε να προβλέψει ότι ο «γηραιός» αλλά και ο πλέον διάσημος καλλιτέχνης στη χριστιανική Ευρώπη του 16ου αιώνα θα ζούσε άλλα τριάντα (και μάλιστα ιδιαίτερα παραγωγικά) χρόνια.

Σε αυτήν ακριβώς την περίοδο εστιάζει και εμβαθύνει η μεγάλη έκθεση του Βρετανικού Μουσείου «Μιχαήλ Αγγελος: οι τελευταίες δεκαετίες» που εγκαινιάστηκε τη Μεγάλη Πέμπτη στο Λονδίνο και θα διαρκέσει μέχρι τις 28 Ιουλίου. Μέσα από 50 πρωτότυπα έργα τέχνης σε χαρτί, όπως προπαρασκευαστικά σχέδια και σκίτσα, ο βασικός στόχος των επιμελητών (της Σάρα Βόουλς και του Γκραντ Λιούις) ήταν και φιλόδοξος και σύνθετος: αφενός να μας βοηθήσει να απομακρύνουμε την προσοχή μας από τα νεανικά χρόνια του Μιχαήλ Αγγελου με τα οποία έχουμε ταυτίσει τις πιο διάσημες δημιουργίες του (Πιετά, Δαυίδ, κ.ά.) και την ίδια στιγμή να φωτίσει ένα πιο πνευματικό μονοπάτι προς την προσωπική του ωριμότητα που δεν φείδεται καλλιτεχνικής έντασης (από τη Δευτέρα Παρουσία μέχρι τον τρούλο του Αγίου Πέτρου) αλλά συνοδεύεται από έντονες εσωτερικές διεργασίες μεγάλου ψυχικού βάθους.

Δείτε, για παράδειγμα, μια σειρά σχεδίων για τη Σταύρωση που φιλοτεχνήθηκαν τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του. Επί της ουσίας παρακολουθούμε έναν ηλικιωμένο καλλιτέχνη να στρέφεται στην πράξη του σχεδίου ως μέσο πνευματικού διαλογισμού για να εξερευνήσει τα θέματα της θνητότητας, της θυσίας, της πίστης. Ταυτόχρονα μια ποικιλία ποιημάτων και ζωηρών επιστολών προς τον νεαρό ανιψιό του ή τον ευγενή και κατά 34 χρόνια νεότερό του Τομάσο ντε Καβαλιέρι, μεγάλο έρωτα της ωριμότητάς του, αλλά και την ποιήτρια και πνευματική του συνοδοιπόρο Βιτόρια Κολόνα, πιστοποιούν ένα έντονο και ανεξάντλητο συναισθηματικό σύμπαν.

«Η τιμωρία του Τιτυού», από τα πιο εντυπωσιακά έργα της έκθεσης, απεικονίζει έναν γύπα να κατατρώει το συκώτι του αλυσοδεμένου Τιτάνα, σε μια αλληγορία του πασίγνωστου μύθου του Προμηθέα. [Credit: His Majesty King Charles III 2024]

Σε αυτήν τη μεγάλη διαδρομή που κρύβει πίσω της τέσσερα ολόκληρα χρόνια προετοιμασίας, μια νέα Ελληνίδα, η 37χρονη απόφοιτος αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και της Architectural Association του Λονδίνου Θεοδώρα Πυρογιάννη είχε κομβικό ρόλο ως υπεύθυνη σχεδιασμού αυτής της ιδιαίτερα απαιτητικής παραγωγής, που ήδη εκθειάζεται από τον βρετανικό Τύπο (και για το στήσιμό της). Εχοντας κάνει τα πρώτα της επαγγελματικά βήματα σε σημαντικά διεθνή στούντιο σχεδιασμού μέσα από φιλόδοξα πρότζεκτ, η κ. Πυρογιάννη ανέλαβε το 2023 τον μόνιμο ρόλο σχεδιάστριας των περιοδικών εκθέσεων του Βρετανικού Μουσείου, όπου έχει ήδη ολοκληρώσει τέσσερις παραγωγές.

Προκλήσεις της παραγωγής

Λίγες ημέρες μετά τα εγκαίνια της 2ας Μαΐου τη ρωτάω για τις προκλήσεις της μεγάλης αυτής παραγωγής. «Ως σχεδιάστρια της έκθεσης, έπρεπε να αναθεωρήσω τους τυπικούς τρόπους παρουσίασης “έργων τέχνης σε χαρτί” και να καταλήξω σε μια στρατηγική προβολής για τις κορνίζες που να παρέχει ποικιλία, ιεραρχία και νόημα, εισάγοντας διαφορετικούς τρόπους εμφάνισης για κάθε μία. Για παράδειγμα, μικρότερα έργα που αποτελούν δείγμα της ικανότητας του καλλιτέχνη να αναπαριστά την ανθρώπινη μορφή και ανατομία τοποθετούνται σε μικρή απόσταση, ώστε να ενισχυθεί η σύγκριση μεταξύ τους. Ενώ σχέδια διπλής όψης σε ένα φύλλο, που παράγονται από τον καλλιτέχνη βιαστικά και επικοινωνούν τη δημιουργική διαδικασία της γρήγορης σκιτσογράφησης, εμφανίζονται μέσα από κορνίζες διπλής όψης, οι οποίες επιτρέπουν στους επισκέπτες να διαδραματίσουν έναν πιο ενεργό ρόλο μέσω της μετακίνησής τους εντός του εκθεσιακού χώρου», λέει η κ. Πυρογιάννη.

Η αίσθηση της κλίμακας ήταν επίσης ένα βασικό στοιχείο στον σχεδιασμό της έκθεσης, όπως και η συναισθηματική ταύτιση των επισκεπτών με τον άνθρωπο Μιχαήλ Αγγελο στη δύση της ζωής του. «Θεώρησα ότι ήταν βασικό να εισαγάγω μια αίσθηση κλίμακας και μορφής που τοποθετεί τα έργα στο πλαίσιο της μεγάλης κλίμακας και εμβέλειας του αρχιτεκτονικού και ζωγραφικού έργου του Μιχαήλ Αγγελου που τον απασχολούσε αυτές τις τρεις δεκαετίες στη Ρώμη, όπως το fresco της Δευτέρας Παρουσίας στο παρεκκλήσι της Καπέλα Σιστίνα και η Βασιλική του Αγίου Πέτρου. Μέσα από προβολές μεγάλης κλίμακας, γραφικά και αρχιτεκτονικά σκηνικά επιδιώξαμε να αναδείξουμε το χρώμα, την κλίμακα και τον τρισδιάστατο χαρακτήρα που διαφορετικά θα μπορούσαν να βιώσουν οι επισκέπτες μόνο με τη φυσική τους παρουσία στην Καπέλα Σιστίνα ή στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου.

Προπαρασκευαστικό σχέδιο της «Δευτέρας Παρουσίας» (1536-41), έργο του Μιχαήλ Αγγελου που καλύπτει τον τοίχο πίσω από τον βωμό στην Καπέλα Σιξτίνα στο Βατικανό. [Credit: The Trustees of the British Museum]

Ηθελα, επίσης, να βοηθήσω τους επισκέπτες μας να ταυτιστούν συναισθηματικά με τον Μιχαήλ Aγγελο και να τον αντιληφθούν ως τον θνητό άνθρωπο που ήταν, ο οποίος, όσο γερνάει, εκφράζει τις ενδόμυχες σκέψεις και τις ανησυχίες του για τη ζωή, τον θάνατο, και το νόημά τους μέσω των επιστολών του προς την οικογένεια και τους φίλους του. Αυτό εμφανίζεται σε γραφικές και οπτικοακουστικές αναπαραστάσεις της γραφής και της φωνής του στον χώρο της έκθεσης. Η οπτική αναπαράσταση και το περιεχόμενο αυτών των σκέψεων με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος ο Μιχαήλ Αγγελος σχηματίζουν το νήμα της εμπειρίας του επισκέπτη που διατρέχει όλες τις ενότητες και παρέχει ένα γραμμικό αλλά αφηρημένο χρονοδιάγραμμα».

Δημιουργώντας το αφήγημα

Μιλώντας με την κ. Πυρογιάννη προσπαθώ να καταλάβω τον τρόπο που δουλεύει, που «οργανώνει» τη σκέψη, τη φαντασία της, τις διαδρομές της έκθεσης. «Προσπαθώ πάντα να αντλώ έμπνευση από τα έργα που εκτίθενται, αλλά ακόμη περισσότερο από τον τρόπο που οι επιμελητές μιλούν για το κεντρικό αφήγημα και τα έργα ή τον χαρακτήρα και τα γεγονότα της ζωής του καλλιτέχνη. Μερικές φορές οι πιο ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες δεν αποτυπώνονται σε μια γραπτή σύνοψη, επομένως ως σχεδιάστρια εκθέσεων πρέπει να αφουγκράζομαι προσεκτικά τους επιμελητές στις συναντήσεις μας. Μου είναι σημαντικό να εντάξω στον σχεδιασμό όλες τις λεπτομέρειες που μόνο ένας ειδικός θα γνώριζε και να τις κοινοποιήσω στους επισκέπτες μέσω του σχεδιασμού της έκθεσης. Μερικές φορές αυτό μεταφράζεται σε μια πολύ κυριολεκτική και συγκεκριμένη σχεδιαστική λύση και άλλες φορές σε μια πιο αφηρημένη εμπειρία», μας λέει και ως παράδειγμα αναφέρει το πάθος με το οποίο οι επιμελητές μιλούσαν για τα σχέδια του αναγεννησιακού ζωγράφου για τη Σταύρωση του Ιησού, τα οποία παρήγαγε κοντά στο τέλος της ζωής του.

Σχέδιο της «Σταύρωσης» σε μία από τις πιο ατμοσφαιρικές διαδρομές της έκθεσης, που εγκαινιάστηκε τη Μεγάλη Πέμπτη στο Λονδίνο.
[Credit: The Trustees of the British Museum]

«Τα λόγια τους με γοήτευσαν και έμειναν στη σκέψη μου, έτσι, ενστικτωδώς ήξερα ότι αυτή η ενότητα θα ήταν μια ξεχωριστή στιγμή στο ταξίδι του κοινού, σημαντική για να φτάσει κανείς ένα βήμα πιο κοντά στην κατανόηση του ανθρώπου πίσω από τον μύθο. Ετσι, τοποθέτησα τα έργα αυτά σε έναν πιο σκοτεινό και ήσυχο κυκλικό χώρο που οι επισκέπτες φτάνουν στο τέλος της διαδρομής τους. Αν και τελευταίος στη διαδρομή, ο χώρος αυτός βρίσκεται στο κέντρο της έκθεσης και οι επισκέπτες μπορούν να δουν εντός του μέσα από στενά κάθετα ανοίγματα στους τοίχους, ως σύντομες ματιές στον απόκρυφο, εσωτερικό κόσμο του καλλιτέχνη. Μόνο όταν οι επισκέπτες καταλήξουν εντός του χώρου μπορούν να εκτιμήσουν την ένταση και το νόημα αυτών των έργων στο πλήρες εύρος τους». Δεν είναι τυχαίο που η κριτικός τέχνης του «Observer» ξεκινούσε το διθυραμβικό της σχόλιο ακριβώς από αυτό το σκηνογραφικό εύρημα της Ελληνίδας σχεδιάστριας.

Πηγή: Δ. Ρηγόπουλος, Καθημερινή