«Ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα επιτρέπουν την ασφαλή ταύτιση της προσωπογραφίας του εικονιζόμενου αυτοκράτορα στο δεύτερο στρώμα τοιχογ...
 |
| «Ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα επιτρέπουν την ασφαλή ταύτιση της προσωπογραφίας του εικονιζόμενου αυτοκράτορα στο δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης του Καθολικού της παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας με τον Κωνσταντίνο ΙΑ΄ Παλαιολόγο», αναφέρει η κ. Αναστασία Κουμούση. |
Στο Καθολικό της παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας διατηρούνται δύο διακριτά χρονολογικά στρώματα τοιχογράφησης βυζαντινών χρόνων, υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου, δηλωτικού της παιδείας και των οικονομικών δυνατοτήτων των χορηγών του διακόσμου. Τα στρώματα μπορούν να χρονολογηθούν με ασφάλεια από έναν έμπειρο περί την παλαιολόγεια ζωγραφική αρχαιολόγο, βάσει τεχνοτροπικών κριτηρίων.
Το πρώτο στρώμα χρονολογείται στα τέλη του 14ου – αρχές 15ου αιώνα, όταν ζούσε ακόμη στη μονή ο όσιος Λεόντιος, ο οποίος συγκεντρώνει όλες τις προϋποθέσεις για να είναι ο χορηγός του δαπανηρού έργου. Κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης του ζωγράφου είναι η εξπρεσιονιστική απόδοση των χαρακτηριστικών, που επιτυγχάνεται με τον ζωγραφικό χειρισμό της πινελιάς, την ποικιλία των φυσιογνωμικών τύπων και της πτυχολογίας, καθώς και ο χειρισμός του χρώματος με την επικράτηση των ρόδινων αποχρώσεων. Τα παραπάνω καταδεικνύουν την εξάρτηση των τοιχογραφιών από τις καλλιτεχνικές παραδόσεις της Κωνσταντινούπολης, από το λεγόμενο εξπρεσιονιστικό ρεύμα του δεύτερου μισού του 14ου αιώνα, δυναμικότερη έκφραση του οποίου παρέχει η ζωγραφική του Θεοφάνη του Ελληνα, με την οποία το πρώτο στρώμα τοιχογράφησης του Καθολικού παρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα.
Το δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης (στο οποίο ανήκει η προσωπογραφία του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου) εκφράζει μια τάση εκλεκτική, αντλώντας πρότυπα από διαφορετικές τάσεις προηγούμενων περιόδων της παλαιολόγειας ζωγραφικής, επίσης με κωνσταντινουπολίτικη καταγωγή, χρονολογείται στα μέσα του 15ου αιώνα και συνδέεται με τη γνωστή από τις γραπτές πηγές χορηγία στη μονή των δεσποτών του Μυστρά, Δημητρίου και Θωμά Παλαιολόγου. Μορφές αριστοκρατικές, ψηλόλιγνες, με ευγένεια χαρακτηριστικών, γαλήνια πνευματικότητα και ελεύθερες κινήσεις, που εκφράζουν την κλασικίζουσα τάση της παλαιολόγειας ζωγραφικής του 14ου αιώνα, συνυπάρχουν με μορφές αποδοσμένες με δυναμισμό και πλαστικότητα που έχουν ως πρότυπα τις τοιχογραφίες της Οδηγήτριας και της Παντάνασσας του Μυστρά, τις οποίες ο άγνωστος ζωγράφος γνωρίζει καλά, αλλά διαπραγματεύεται με λιγότερη ελευθερία στην πινελιά. Διαφορετικοί οι ανθρώπινοι τύποι από το πρώτο στρώμα, διαφορετικό το πλάσιμο της σάρκας, διαφορετικές η απόδοση της πτυχολογίας και η διαχείριση του χώρου.
Εργαστηριακές αναλύσεις
Αν και η διάκριση των βυζαντινών στρωμάτων βάσει τεχνοτροπικών κριτηρίων είναι ασφαλής, λόγω της σπουδαιότητας του μνημείου, εφαρμόστηκαν μη επεμβατικές και επεμβατικές αναλύσεις που διασαφήνισαν εργαστηριακά τη στρωματογραφική δομή, την τεχνική κατασκευής και τις χρωστικές των τοιχογραφιών. Οι αναλύσεις των δειγμάτων πραγματοποιήθηκαν από το Κέντρο Λίθου του ΥΠΠΟ και το εργαστήριο Αρχαιομετρίας του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος». Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της στερεοσκοπικής και μικροσκοπικής παρατήρησης, ο τοιχογραφικός διάκοσμος του Καθολικού αποτελείται από ένα έως και τέσσερα αλλεπάλληλα στρώματα τοιχογραφιών που οριοθετούνται από τα ενδιάμεσα διαφορετικά στρώματα κονιάματος. Σε κάθε δείγμα ερευνήθηκαν τα χρωματικά στρώματα, τα στρώματα του επιχρίσματος και των κονιαμάτων. Ειδικότερα για το Καθολικό, από την εξέταση με περιθλασιμετρία ακτίνων Χ των δειγμάτων του δεύτερου στρώματος τοιχογράφησης (στο οποίο ανήκει η προσωπογραφία του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου) προέκυψε ότι το κονίαμα αυτού του στρώματος έχει εφαρμοστεί επί προγενέστερου κονιάματος που, λόγω χαρακτηριστικών, ταυτοποιείται με το κονίαμα του πρώτου στρώματος. Το κονίαμα του δεύτερου στρώματος είναι διαφορετικής σύστασης και χρώματος από αυτό του πρώτου στρώματος. Η φασματοσκοπία στο υπέρυθρο έδειξε ότι η τοιχογραφία με την απεικόνιση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου ουδεμία επέμβαση (επιζωγράφιση ή συντήρηση) έχει υποστεί. Πρόκειται δηλαδή για την αυθεντική ζωγραφική επιφάνεια των μέσων του 15ου αιώνα, με τις φθορές φυσικά που έχει υποστεί στο πέρασμα του χρόνου.
Η φασματοσκοπία έδειξε ότι η τοιχογραφία με την απεικόνιση του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ είναι αυθεντική ζωγραφική επιφάνεια των μέσων του 15ου αιώνα.
Ο <καθηγητής Θ. Σέμογλου, στο σχόλιό του «Ανάμεσα στον μύθο και την πραγματικότητα» («Κοιτώντας τον Αυτοκράτορα στα μάτια», ρεπορτάζ του Νικόλα Ζώη στην «Κ», 19.1.25), αναγνωρίζοντας ότι στο Καθολικό του Παλαιομονάστηρου υπάρχουν «βασιλικά πορτρέτα», προτείνει το «σενάριο» να απεικονίζεται ο αυτοκράτορας Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος (πατέρας του Κωνσταντίνου ΙΑ΄), και οι δεσπότες Θεόδωρος Α΄ Παλαιολόγος (αδελφός του Μανουήλ) και Θεόδωρος Β΄ (γιος του Μανουήλ). Η παρουσία όμως αυτών των Παλαιολόγων στον διάκοσμο είναι υπόθεση που δεν μπορεί να ερμηνευθεί και τεκμηριωθεί ιστορικά, ούτε καν να συνδεθεί με τη μονή. Γιατί να απεικονισθούν οι συγκεκριμένοι, όταν υπάρχει αξιόπιστη γραπτή πηγή που αναφέρει ως δωρητές τους Δημήτριο και Θωμά Παλαιολόγο, από κοινού δεσπότες μετά την ανάρρηση στον θρόνο του αδελφού τους Κωνσταντίνου (6 Ιανουαρίου 1449); Πρόκειται για τη χειρόγραφη «<Συνοπτική Ιστορία τής κατά την Αιγιάλεια Ιεράς Μονής των Ταξιαρχών», η αξιοπιστία της οποίας αναφορικά με την ίδρυση της μονής στους μεσοβυζαντινούς χρόνους (11ος-12ος αι.), και όχι όπως ήταν αποδεκτό έως πρόσφατα από τον όσιο Λεόντιο στα τέλη του 14ου αιώνα, επιβεβαιώθηκε απόλυτα με την ανασκαφική έρευνα που διενεργήθηκε στο μοναστήρι από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας. Να σημειωθεί επιπλέον ότι ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, την περίοδο που συγκυβερνούσε με τον αδελφό του Θεόδωρο Β΄ το Δεσποτάτο (1428-1443) και διαμοίρασαν τα εδάφη, είχε στη δικαιοδοσία του τη <strong>Βοστίτσα (Αίγιο).
Καταλήγοντας, ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα επιτρέπουν την ασφαλή ταύτιση της προσωπογραφίας του εικονιζόμενου αυτοκράτορα στο δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης του Καθολικού της παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας με τον Κωνσταντίνο ΙΑ΄ Παλαιολόγο, που βρισκόταν εν ζωή, όταν οι δεσπότες αδελφοί του Δημήτριος και Θωμάς, ανάμεσα στις εμφύλιες διαμάχες τους (1450-1451), ανακαίνισαν τη σημαντική αχαϊκή μονή δωρίζοντας «γαίας και ζευγηλατεία, οικήματα… και άλλα προς οικονομίας καταστήματα…».
*Η κ. Αναστασία Κουμούση είναι αρχαιολόγος – βυζαντινολόγος, διευθύντρια Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας.
Πηγή: Αν. Κουμούση, Καθημερινή
Δεν υπάρχουν σχόλια