Όσα μάθαμε κάνοντας έναν εκπαιδευτικό περίπατο στην κεντρική λεωφόρο, από το ιστορικό σαλόνι των Κατακουζηνών μέχρι την αγγλικανική εκκλησία...
Όσα μάθαμε κάνοντας έναν εκπαιδευτικό περίπατο στην κεντρική λεωφόρο, από το ιστορικό σαλόνι των Κατακουζηνών μέχρι την αγγλικανική εκκλησία και τα σημάδια από τις σφαίρες που υπάρχουν εκεί από την εποχή του Εμφυλίου.
Μιλούν τα κτίρια;
Διανύουμε μια περίοδο όπου όλοι είναι απορροφημένοι με την ικανότητα των μηχανών να παράγουν λόγο και γι’ αυτό μου τράβηξε το ενδιαφέρον ένας περίπατος στο κέντρο της πόλης για την ιστορική μνήμη των κτιρίων. Συγκεκριμένα, μια βιωματική δράση που θα γινόταν στη λεωφόρο Αμαλίας από τη σελίδα Heritagent, που επιχειρεί να συνδέσει τους πολίτες με την αρχιτεκτονική ιστορία των Αθηνών και να ενισχύσει την ελεύθερη επαφή τους με κτίσματα που αποτελούν τόπους μνήμης. Αν τα κτίρια μιλούν, τότε τι ιστορίες λένε; Για την Κωνσταντίνα Μαρκόγλου, η οποία σχεδίασε αυτόν τον περίπατο, τα αρχιτεκτονικά ίχνη που συναντάμε μέσα στην πόλη αποτελούν υλικά τεκμήρια αφηγήσεων. Κάτι με κινεί σε αυτή τη διατύπωση, κυρίως επειδή η υλικότητα έχει υποχωρήσει σε βάρος της ψηφιακότητας. Αν μπορώ να αγγίξω κάτι, μου φαίνεται ταυτόχρονα πιο ζωντανό – κι ας μην είναι.
 |
| Δελφίνια στη βάση του φανοστάτη κοντά στην είσοδο του Εθνικού Κήπου. |
Δώσαμε ραντεβού στο καφέ «Όασις», στην είσοδο του Ζαππείου προς την Αμαλίας. Η αρχή του δικού μας περιπάτου συνέπιπτε με το τέλος ενός άλλου, του άτυπου νυφοπάζαρου που ξεκινούσε έξω από το ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρεταννία» προς το τέλος του 19ου αιώνα. Εκεί, κάθε μεσημέρι ο περίπατος ήταν το γενικό ραντεβού, η «καθολική κουρκουσουριά, το αιώνιον αλληλοκύταγμα, το ακούραστον αλληλοκακολόγημα των γνωστών και αγνώστων», όπως σημείωνε ο Τίμος Μωραϊτίνης. Η λεωφόρος με τις πιπεριές, όπως τη γνώριζαν οι Αθηναίοι, μετονομάστηκε σε λεωφόρο Αμαλίας και ήταν ένας δρόμος στον οποίο επένδυσαν αρκετοί επιφανείς Έλληνες, καθώς θεώρησαν ότι εκεί θα χτίζονταν τα βασιλικά ανάκτορα και διεκδίκησαν τη θέση τους στα πέριξ.
 |
| Βορειοανατολική άποψη της εκκλησίας του Αγίου Παύλου από την οδό Τσάτσου. |
Τι εξυπηρετεί το κάθε κτίριο;
Κάνουμε την πρώτη μας στάση στον αριθμό 42. Το μοντέρνο αυτό κτίριο του Μεσοπολέμου διαθέτει κλασικιστικά και αρ ντεκό στοιχεία, αλλά και αμέτρητα σημάδια από σφαίρες. Αν κανείς περνά με το αυτοκίνητο, είναι σχεδόν απίθανο να το έχει παρατηρήσει, αλλά ακόμα και ως πεζοί πολλοί αγνοούν τις τρύπες του κτιρίου, οι οποίες προέρχονται από πυροβολισμούς μετά τις ταραχές που ξέσπασαν τον Δεκέμβρη του 1944 και μαρτυρούν πολλές περισσότερες πληγές, πέρα από τα σημάδια στους τοίχους. Αυτό το έργο του αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη, ενός οπαδού του εξορθολογισμένου μοντέρνου κλασικισμού, είναι επίσης ένα ενδιαφέρον δείγμα της εφαρμογής «έρκερ», δηλαδή προεξέχοντες όγκοι του κτιρίου έως και 1,40 μ. από το επίπεδο της όψης, που στην περίπτωση αυτή περιορίστηκαν στα 40 εκατοστά, βάσει νομοθεσίας του 1937. Γρήγορα μπαίνει κανείς στο νόημα. Όπως μας εξηγεί και η Κωνσταντίνα Μαρκόγλου, βλέποντας ένα κτίριο αναρωτιέται κανείς αυτομάτως σε ποια θέση βρίσκεται, τι εξυπηρετούσε εκεί, με ποια τεχνική χτίστηκε, τι ρόλο είχε μέσα στα χρόνια, από ποιους δημιουργήθηκε και γιατί.
 |
| Η ιστορικός Κωνσταντίνα Μαρκόγλου μάς δείχνει γκραβούρες του 19ου αιώνα από τη λεωφόρο Αμαλίας στο τάμπλετ |
Η λεωφόρος με τις πιπεριές, όπως τη γνώριζαν οι Αθηναίοι, μετονομάστηκε σε λεωφόρο Αμαλίας και ήταν ένας δρόμος στον οποίο επένδυσαν αρκετοί επιφανείς Έλληνες, καθώς θεώρησαν ότι εκεί θα χτίζονταν τα βασιλικά ανάκτορα.
 |
| Το κτίριο 42 της λεωφόρου, με τις παραστάδες της εξώπορτας και τις βάσεις των φωτιστικών που μιμούνται τις ραβδώσεις αρχαίου κίονα. |
Συνεχίζουμε την πορεία μας ανηφορίζοντας τη λεωφόρο Αμαλίας, σταματάμε στον αριθμό 38, έξω από το Ιστορικό Υφαντουργείο του Συλλόγου Εκπαιδεύσεως Νεανίδων, που χτίστηκε το 1901 με δωρεά του Ανδρέα Συγγρού, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Νικολάου Λύσσιπου. Μέχρι και σήμερα δίνονται στον χώρο μαθήματα υφαντουργίας, μένοντας κοντά στον αρχικό σκοπό των αστών κυριών της εποχής που πρόσφεραν αντίστοιχα μαθήματα σε «άπορες κορασίδες». Τότε, ο στόχος ήταν η εκπαίδευση στα οικοκυρικά, σήμερα οι μαθητές και οι μαθήτριες εκθέτουν τα έργα τους στο πωλητήριο που βρίσκεται στην οδό Κολοκοτρώνη. Δίπλα στο ιστορικό υφαντουργείο, στο νούμερο 36 ξεχωρίζει ένα κτίριο με την υπογραφή του Κωνσταντίνου Κυριακίδη. Βρίσκεται στη συμβολή της λεωφόρου Αμαλίας και της οδού Σπύρου Τσαγκάρη και πρόκειται για το Μέγαρο Λυκιαρδόπουλου, ένα από τα πρώτα και πλέον χαρακτηριστικά κτίρια αρ ντεκό στην Αθήνα. Μαθαίνουμε πως φέρει και μια εξαιρετικά διαχρονική ιδιαιτερότητα: Όντας ένα πενταώροφο κτίριο σε μια εποχή που τα γύρω ήταν αρκετά χαμηλότερα, ενόχλησε αρκετά όσους το βρήκαν ασεβές ως σύμβολο υπεροψίας, αλλά και όσους πλέον δεν είχαν ανεμπόδιστη θέα προς την ανατολική πλευρά της Ακρόπολης.
 |
| Η κ. Μαρκόγλου μάς δείχνει σημάδι από σφαίρα από την εποχή του Εμφυλίου |
«Θα βάζουμε τα γαϊδούρια»
Αφού περιηγηθήκαμε λίγο στα στενά της Πλάκας, φτάσαμε στην αγγλικανική εκκλησία του Αγίου Παύλου, ένα σπάνιο δείγμα νεογοτθικής αρχιτεκτονικής που βρίσκεται στη συμβολή της Αμαλίας με την οδό Φιλελλήνων. Είναι ένα κτίριο που υπενθυμίζει τη νέα πολιτισμική ταυτότητα που εισήλθε στη χώρα στα μέσα του 19ου αιώνα, ένας συνδυασμός καθολικών στοιχείων και βαυαρικής κουλτούρας. Οι Έλληνες δεν το είχαν αντιμετωπίσει με μεγάλο ενθουσιασμό. Η κ. Μαρκόγλου μάς διαβάζει από το ημερολόγιο της Κριστιάνε Λουθ (Μια Δανέζα στην Αυλή του Όθωνα, εκδ. Ερμής), η οποία έγραφε την 25η Νοεμβρίου του 1844 σχετικά: «Οι ντόπιοι λένε άσε να φτιαχτεί η εκκλησία και θα βάζουμε τα γαϊδούρια και τα πρόβατά μας». Έως εκείνη τη στιγμή, η αφήγηση με είχε βυθίσει για τα καλά στα παλιά, ώσπου παρατηρώ πως στο πάτωμα της εκκλησίας υπάρχει ένα μνημείο για τον Στίβεν Σόντερς, τον Βρετανό στρατιωτικό ακόλουθο που έπεσε θύμα της 17 Νοέμβρη το 2000, ο οποίος μάλιστα ήταν συμμαθητής του πατέρα Τζέρι που μας υποδέχτηκε. Σήμερα, η εκκλησία του Αγίου Παύλου είναι μάλλον το πιο εξωστρεφές κτίριο από όσα επισκεφθήκαμε, αφού φιλοξενεί συχνά πολιτιστικές εκδηλώσεις που αφορούν κατά βάση μουσικά δρώμενα, στα οποία ο χώρος συμβάλλει με την ιδιαίτερη μυσταγωγία του.
Το Μέγαρο Λυκιαρδόπουλου ενόχλησε, όταν χτίστηκε, όσους το βρήκαν ασεβές ως σύμβολο υπεροψίας, αλλά και όσους πλέον δεν είχαν ανεμπόδιστη θέα προς την Ακρόπολη.
 |
| Έξω από το Μέγαρο Λυκιαρδόπουλου, χαρακτηριστικό δείγμα εκμοντερνισμένου εκλεκτικισμού. |
Ο περίπατος έφτασε στον τελικό του προορισμό, στην οικία του Άγγελου και της Λητώς (εκείνη το προτιμούσε έτσι) Κατακουζηνού, στον πέμπτο όροφο του αριθμού 4. Ο νευρολόγος – ψυχίατρος και η συγγραφέας σύζυγός του ήταν πολύτιμοι για τον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών και το σπίτι τους αποτέλεσε το πρώτο λογοτεχνικό σαλόνι των Αθηνών. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα μουσείο που αντανακλά το φως και το βάθος της νεοελληνικής τέχνης, καθώς στους τοίχους και διάσπαρτα στους χώρους του σπιτιού εντοπίζονται έργα από σπουδαίους καλλιτέχνες, τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Γουναρόπουλο, τον Βασιλείου, τη Φλωρά-Καραβία (ακόμα και μια υδατογραφία του Σαγκάλ), όλα προσφορά στους Κατακουζηνούς από τους ίδιους τους καλλιτέχνες ως αντίδωρο για τη μέριμνα με την οποία τους αντιμετώπιζαν, όπως μας είπε η μουσειολόγος και επιμελήτρια της Οικίας Κατακουζηνού, Σοφία Πελοποννησίου-Βασιλάκου.
 |
| Φωτογραφία του Άγγελου και της Λητώς Κατακουζηνού από το τραπέζι όπου έτρωγαν καθημερινά. |
Η καλαισθησία των ιδιοκτητών σε συνδυασμό με τις αισθητικές παρεμβάσεις του Γιάννη Τσαρούχη καθιστούν αυτό το διαμέρισμα ένα κειμήλιο αστικής κομψότητας, ωστόσο σε αυτό το σπίτι συνέβαιναν ακόμα πιο συναρπαστικά πράγματα. Eκεί βγήκε η περίφημη φωτογραφία της Γενιάς του ’30, εκεί δόθηκε η δεξίωση για το Νόμπελ του Ελύτη, εκεί διάβασε αποσπάσματα από τον Μέγα Ανατολικό ο Ανδρέας Εμπειρίκος, εκεί έπαιξε για πρώτη φορά αποσπάσματα του Μεγάλου Ερωτικού ο Μάνος Χατζιδάκις. Τα κτίρια δεν μιλάνε μόνο, τραγουδάνε.
Πηγή: Γ. Σκόρδας, Καθημερινή
Δεν υπάρχουν σχόλια