Πώς ακουγόταν η μουσική στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη;

Σαπφώ και Αλκαίος, πίνακας του Lawrence Alma-Tadema (1881). [Credit: Public Domain / Wikimedia Commons] Πώς ακούγονταν στην πραγματικότητα ο...

Ανθρωπιστικές σπουδές: Από πού πάνε για λίγη κριτική σκέψη;

Φλώρινα - Αρχαία Λυγκηστίδα: Σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα αποκάλυψαν δύο μεγάλα έργα

Σαπφώ και Αλκαίος, πίνακας του Lawrence Alma-Tadema (1881).
[Credit: Public Domain / Wikimedia Commons]

Πώς ακούγονταν στην πραγματικότητα οι μελωδίες που συνόδευαν τελετουργίες, θέατρα ή συμπόσια στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη πριν από δύο χιλιάδες χρόνια; Μια μαθηματική ανάλυση όλων των συνθέσεων που έχουν διασωθεί από την αρχαιότητα επέτρεψε στον ερευνητή Dan C. Baciu, από το Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστημών του Münster, να ανακατασκευάσει το ακριβές κούρδισμα και τον τονισμό τους.

Σύμφωνα με την ανάλυση αυτή, οι αρχαίοι μουσικοί προτιμούσαν τον καθαρό τονισμό. Ωστόσο, είχαν έντονη αίσθηση των συνδυαστικών περιορισμών τους σε όργανα με χορδές σταθερού μήκους, όπως οι λύρες, και αναγνώριζαν την ανάγκη για μικρές αποκλίσεις από τον καθαρό τονισμό κατά τη διάρκεια της φωνητικής εκτέλεσης, ώστε να επιτρέπουν μεγαλύτερη ηχητική πολυπλοκότητα. Αυτό το πνεύμα έχει το παράλληλό του στην αρχαία ατομική φιλοσοφία, η οποία υποστήριζε ότι τα άτομα μερικές φορές παρεκκλίνουν προκειμένου να επιτρέψουν μεγαλύτερη συνδυαστική πολυπλοκότητα και απροσδόκητα αποτελέσματα.

Η ανάλυση βασίζεται στα 61 μουσικά κομμάτια που μας έχουν παραδοθεί από τον ελληνορωμαϊκό κόσμο, τα οποία σώζονται σε χειρόγραφα και λίθινες πινακίδες. Τα κομμάτια αυτά είναι γραμμένα σε δύο τύπους σημειογραφίας: τη λεγόμενη «οργανική», που πιθανώς προοριζόταν για τη λύρα, και τη «φωνητική», που σχεδιάστηκε για το τραγούδι ή για πνευστά όργανα όπως ο αυλός (ο χαρακτηριστικός διπλός αυλός).

Μοτίβα παρεμβολής σε καθαρά και συνεχή διαστήματα.
[Credit: Dan C. Baciu]

Σύμφωνα με τον Baciu, όλα τα κομμάτια που είναι γραμμένα σε σημειογραφία οργάνων μπορούν να παιχτούν με τέλειο κούρδισμα. Δηλαδή, οι μουσικοί της εποχής κατάφεραν να κάνουν τους συνδυασμούς των νοτών αρμονικά καθαρούς, χωρίς παραφωνίες ή συσσωρευμένους «ξεκουρδισμένους» ήχους -κάτι που απαιτεί μαθηματικό έλεγχο του ήχου.

Αυτό το τέλειο κούρδισμα βασίζεται σε απλές αναλογίες: μια οκτάβα αναπαρίσταται ως 1/2, μια πέμπτη ως 2/3, μια τέταρτη ως 3/4 κ.ο.κ. Αυτά τα κλάσματα δεν είναι απλές αριθμητικές περιέργειες, αλλά αντικατοπτρίζουν φυσικές σχέσεις μεταξύ των μηκών των χορδών ή των ηχητικών συχνοτήτων. Για παράδειγμα, αν μια χορδή δονείται με μια συγκεκριμένη ταχύτητα, μια άλλη που δονείται με τη διπλάσια ταχύτητα θα ακουστεί μια οκτάβα ψηλότερα, και μαζί παράγουν έναν «καθαρό» ήχο, απαλλαγμένο από ανεπιθύμητες δονήσεις.

Αλλά αυτή η τελειότητα έχει τα όριά της. Υπάρχουν ακολουθίες νοτών που, αν κουρδιστούν απόλυτα καθαρά, καταλήγουν σε μια τελική νότα που είναι ελαφρώς «εκτός τόπου και χρόνου» σε σχέση με την αρχή. Αυτό είναι ένα φαινόμενο γνωστό ως συνθετικό κόμμα, μια μικροσκοπική αλλά ακουστική διαφορά μεταξύ του σημείου εκκίνησης και του τελικού σημείου μετά από μια σειρά διαστημάτων.

Ο «Πάπυρος του Βερολίνου» περιέχει μια φωνητική και πολλαπλές οργανικές συνθέσεις, οι οποίες έχουν ερμηνευτεί ότι ανήκουν μαζί. [Credit: Dan C. Baciu]

Οι αρχαίοι συνθέτες γνώριζαν αυτό το πρόβλημα και το απέφευγαν σχολαστικά στη μουσική της λύρας. Αντίθετα, στα φωνητικά κομμάτια, αποδέχονταν αυτή την ατέλεια και την έκαναν μέρος της εκτέλεσης. Αντί να διορθώνουν μαθηματικά τις νότες, οι τραγουδιστές έκαναν μικρές προσαρμογές με τη φωνή τους: ολισθήσεις, κλίσεις και μικροτονικές παραλλαγές που εμπλούτιζαν τη μελωδία και έδιναν εκφραστικότητα στο τραγούδι.

Αυτή η διαφορά ανάμεσα στην οργανική μουσική (μαθηματική, ακριβής, συγκρατημένη) και τη φωνητική μουσική (ελεύθερη, εκφραστική, μεταβαλλόμενη) αντανακλά μια αρχαία συμβολική δυαδικότητα: αυτή του Απόλλωνα και του Διονύσου, δύο Ελλήνων θεών που εκπροσωπούσαν, αντίστοιχα, τη λογική και το ένστικτο. Ο Απόλλωνας, θεός της λύρας, ενσάρκωνε την τάξη, τη διορατικότητα και την αρμονία. Ο Διόνυσος, ο οποίος συνδέεται με τον αίολο και το κρασί, συμβόλιζε το χάος, το πάθος και το απρόβλεπτο.

Η μουσική της λύρας, σύμφωνα με τον Baciu, είναι κατασκευασμένη σαν ένα είδος ηχητικού χρησμού: ακριβής, προβλέψιμη και μεγαλειώδης. Η φωνητική μουσική, από την άλλη πλευρά, υιοθετεί μια πιο αυθόρμητη στάση, με μελωδικές καμπύλες που προκαλούν το σώμα, την κίνηση και το συναίσθημα. Αυτή η ιδέα δεν είναι μόνο αισθητική αλλά και φιλοσοφική. Σύμφωνα με τη μελέτη, οι φωνητικές διαφοροποιήσεις μπορούν να θεωρηθούν ως αντανάκλαση μιας αρχαίας θεωρίας για το σύμπαν: του ατομισμού.

Οι αρχαίοι φιλόσοφοι Δημόκριτος, Επίκουρος και αργότερα ο Ρωμαίος Λουκρήτιος φαντάστηκαν ότι τα πάντα στο σύμπαν αποτελούνται από άτομα - αδιαίρετα σωματίδια που κινούνται στο κενό. Για να εξηγήσουν όμως την αλλαγή, την πολυπλοκότητα και την ελευθερία, εισήγαγαν μια κρίσιμη ιδέα: τα άτομα, από καιρό σε καιρό, «παρεκκλίνουν» ελαφρώς από την ευθεία τροχιά τους. Αυτή η απόκλιση, γνωστή ως «clinamen» ή «στροφή», θα επέτρεπε την εμφάνιση της τύχης και της ελεύθερης βούλησης.

Η μελέτη του Baciu προτείνει έναν τολμηρό παραλληλισμό: όπως τα άτομα παρεκκλίνουν για να δημιουργήσουν πολυπλοκότητα, έτσι και οι ανθρώπινες φωνές παρεκκλίνουν από τον καθαρό τόνο για να δημιουργήσουν πιο πλούσια και εκφραστική μουσική. Αυτή η μικρή «ανακρίβεια» γίνεται έτσι μια μεταφορά της ελευθερίας.

Αυτό το παιχνίδι μεταξύ γραμμικότητας και καμπυλότητας αντανακλάται και στην ελληνική αρχιτεκτονική. Ο Παρθενώνας, για παράδειγμα, φαίνεται να είναι φτιαγμένος από ευθείες γραμμές, αλλά στην πραγματικότητα, οι κίονες του έχουν κλίση, οι ευθείες του είναι καμπύλες και οι αναλογίες του είναι προσεκτικά χειραγωγημένες για να δημιουργήσουν ένα πιο οργανικό και ζωντανό οπτικό αποτέλεσμα.

Με τον ίδιο τρόπο, οι μελωδικές γραμμές της αρχαίας φωνητικής μουσικής δεν είναι ευθείες αλλά καμπύλες, υποδηλώνοντας μια σύνδεση μεταξύ της οπτικής τέχνης και της τέχνης του ήχου. Τα πάντα φαίνεται να διέπονται από μια ευαισθησία που εκτιμά το λεπτό, το παρεκκλίνον, το ανθρώπινο.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Dan C. Baciu, Human touch? Acoustical analysis of ancient music reconstructs tuning and intonation, elucidating aspects of human behavior. Sci. Adv. 11, eadv3101(2025). DOI:10.1126/sciadv.adv3101

Πηγή: LBV Magazine