Μια βυζαντινή πριγκίπισσα, ένας Μογγόλος Χαν και μια εκκλησία: Η Ματωμένη Εκκλησία και η άγνωστη ιστορία της

Στη βάση του επιβλητικού Ελληνορθόδοξου Κολλεγίου του Φαναρίου, ένα ορόσημο άρρηκτα συνδεδεμένο με την πανοραμική θέα του Χρυσού Κέρατος της...

Στη βάση του επιβλητικού Ελληνορθόδοξου Κολλεγίου του Φαναρίου, ένα ορόσημο άρρηκτα συνδεδεμένο με την πανοραμική θέα του Χρυσού Κέρατος της Κωνσταντινούπολης, βρίσκεται μια σεμνή εκκλησία που έχει γίνει σιωπηλός μάρτυρας μιας συναρπαστικής ιστορίας. Η εκκλησία της Αγίας Μαρίας των Μογγόλων, που είναι γνωστή ως «Kanlı Kilise» ή Ματωμένη Εκκλησία από τον τοπικό πληθυσμό, αποτελεί μια μοναδική μαρτυρία για τη διαρκή κληρονομιά του Βυζαντίου.

Είναι η μοναδική θολωτή εκκλησία στην Κωνσταντινούπολη που όχι μόνο επέζησε από τους ταραχώδεις αιώνες μετά τη βυζαντινή εποχή, αλλά συνεχίζει να εξυπηρετεί τον αρχικό της σκοπό ως τόπος λατρείας. Η αφήγησή της, πλούσια σε αυτοκρατορικές φιλοδοξίες, διπλωματικούς ελιγμούς και οδυνηρές προσωπικές ιστορίες, τη διακρίνει πραγματικά ανάμεσα στα υπόλοιπα μνημεία.

Οι ιερές ρίζες του τόπου ανάγονται στις αρχές του 7ου αιώνα, όταν η πριγκίπισσα Σωπάτρα, κόρη του βυζαντινού αυτοκράτορα Μαυρίκιου, και η σύντροφός της Ευστολία ίδρυσαν μοναστήρι στον πέμπτο λόφο της πόλης. Ωστόσο, η αναταραχή που ακολούθησε την Τέταρτη Σταυροφορία και τη μετέπειτα Λατινική Αυτοκρατορία οδήγησε στην καταστροφή του μοναστηριού. Καθώς οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν την πόλη τους το 1261, ένα νέο κεφάλαιο άρχισε. Εν μέσω αυξανόμενων ανησυχιών για τις επιδρομές των Μογγόλων στην Ανατολία, ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος ενορχήστρωσε μια στρατηγική συμμαχία.

Το εσωτερικό της εκκλησίας. [Credit: Public Domain / Wikipedia]

Το 1281, έστειλε την εξώγαμη κόρη του, Μαρία Παλαιολογίνα, ως νύφη στον ισχυρό Μογγόλο Ιλχάν Χουλάγκου, συνοδευόμενη από μια σημαντική προίκα και μια σειρά από πλούσια δώρα. Αυτός ο διπλωματικός γάμος ήταν μια ρεαλιστική απάντηση στο αποδυναμωμένο βυζαντινό κράτος, το οποίο είχε αποδυναμωθεί σημαντικά από τους στρατιωτικούς και οικονομικούς του πόρους κατά τη διάρκεια της βενετικής κατοχής. Η λογική ήταν ξεκάθαρη: σφυρηλάτησε συγγένεια με έναν τρομερό αντίπαλο για να αποτρέψει περαιτέρω επιθετικότητα.

Ωστόσο, η μοίρα επενέβη. Προτού η Μαρία φτάσει στον υποψήφιο γαμπρό της, ο Χουλάγκου Χαν απεβίωσε και ο ικανός τριαντάχρονος γιος του, ο Αμπάκα Χαν, ανέβηκε στο θρόνο του Ιλχανάτου. Με την άφιξή της στο Μαραγκέχ, την πρωτεύουσα των Μογγόλων (που βρίσκεται στο σημερινό Ιράν) στα τέλη της άνοιξης του 1265, ο Αμπάκα επέλεξε να εντάξει τη Μαρία στο χαρέμι του και στη συνέχεια την παντρεύτηκε. Ευσεβής χριστιανή, η Μαρία ζήτησε από τον Αμπάκα να βαπτιστεί, επιθυμία την οποία εκείνος τίμησε. Έτσι, έγινε «Khatun Hanim» - ο σεβαστός τίτλος που της απονεμήθηκε από τους Μογγόλους - η βασίλισσά τους. Μετά από δεκαεπτά χρόνια γάμου, που σημαδεύτηκαν από πολιτιστικές ανταλλαγές και ίσως έναν βαθμό επιρροής, η ζωή της Μαρίας πήρε άλλη τροπή με τον θάνατο του Αμπάκα.

Μετά την επιστροφή της στο Βυζάντιο ο αδελφός της, αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος, την πρότεινε για σύζυγο του Μογγόλου πρίγκιπα Charbanda, κυβερνήτης της Περσίας και μελλοντικός Χαν στο Ιλχανάτο. Σε αντάλλαγμα για το χέρι της ο Charbanda υπόσχεται να υποστηρίξει το Βυζάντιο με στρατό στον αγώνα του εναντίον των Οθωμανών, που πολιορκούσαν τη Νίκαια. Ο Ανδρόνικος έστειλε τη Μαρία Δέσποινα στη Νίκαια για να ενθαρρύνει τους υπερασπιστές της πόλης και να συμβάλει στην επιτάχυνση των διαπραγματεύσεων με τους Μογγόλους απεσταλμένους. Η Μαρία Δέσποινα τότε ήρθε σε συνάντηση με τον Τούρκο σουλτάνο Οσμάν Α΄, που απειλούσε τα Μογγολικά στρατεύματα, του αποκάλυψε τα σχέδια των Βυζαντινών, και ο Οσμάν πολιόρκησε και κατέλαβε το φρούριο Τρικοκκιά.

Η εκκλησία το 1877. [Credit: Public Domain / Wikipedia]

Θυμωμένος ο Ανδρόνικος Β΄ κάλεσε την αδελφή του πίσω στην Κωνσταντινούπολη, διάλυσε τη δέσμευσή της για τον Charbanda και την ανάγκασε να γίνει μοναχή σε μοναστήρι της Κωνσταντινούπολης στον οποίο η Μαρία Δέσποινα ήταν προστάτης. Πήρε το μοναστικό όνομα Μελανία και παρέμεινε στο μοναστήρι μέχρι το τέλος της ζωής της. 

Κατά συνέπεια, η εκκλησία έγινε γνωστή ως Παναγία Μουχλιώτισσα, με το «Μουχλιώτισσα» να σημαίνει «των Μογγόλων» στα ελληνικά. Μετά την οθωμανική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1453, η περιοχή του Φενέρ, ειδικότερα, φέρεται να έγινε μάρτυρας σφοδρών συγκρούσεων κατά τη διάρκεια των τριών ημερών λεηλασίας που ενέκρινε ο σουλτάνος Μεχμέτ Β΄. Η απότομη κλίση που οδηγεί στην εκκλησία έγινε σκηνικό έντονης αιματοχυσίας, με την πορφυρή ροή να λέγεται ότι έφτασε μέχρι τα νερά του Χρυσού Κέρατος, δίνοντας έτσι το υποβλητικό όνομα «Kanlı Kilise» ή Ματωμένη Εκκλησία. Ενώ ορισμένοι αποδίδουν το όνομα αυτό στη μνήμη της παρουσίας των Μογγόλων, η εντυπωσιακή κόκκινη κεραμοσκεπή της εκκλησίας πιθανότατα συνέβαλε επίσης σε αυτό το παρατσούκλι.

Είναι αξιοσημείωτο ότι μέσα σε έναν αιώνα μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, σχεδόν όλες οι θολωτές εκκλησίες της πόλης μετατράπηκαν σε τζαμιά, σύμβολα της νέας ισλαμικής κυριαρχίας. Ωστόσο, η Ματωμένη Εκκλησία στέκεται μόνη της ως η μόνη θολωτή εκκλησία που διατήρησε τη χριστιανική της ταυτότητα και συνεχίζει να λειτουργεί ως εκκλησία μέχρι σήμερα. Αυτή η εξαιρετική διατήρηση αποδίδεται σε ένα φιρμάνι, ένα αυτοκρατορικό διάταγμα, που εκδόθηκε από τον σουλτάνο Μωαμέθ Β' τον Πορθητή.

Η μοναδική απεικόνιση της Μαρίας Παλαιολογίνας, γνωστής ως «Μαρία των Μογγόλων», βρίσκεται στο μεγάλο ψηφιδωτό της Δέησης εντός της εκκλησίας της Χώρας.

Ο θρύλος λέει ότι ο Χριστόδουλος, ο Έλληνας αρχιτέκτονας που σχεδίασε το μεγάλο τζαμί του Μωαμέθ Β', μεσολάβησε για λογαριασμό της μητέρας του, στην οποία στη συνέχεια χαρίστηκε η εκκλησία. Το φιρμάνι εξαιρούσε ρητά την εκκλησία από τη μετατροπή, γεγονός που μαρτυρά είτε το σεβασμό του Σουλτάνου προς τον αρχιτέκτονα είτε ίσως μια στρατηγική κίνηση για να διατηρήσει ένα βαθμό καλής θέλησης στην τοπική ελληνική κοινότητα. Αυτό το ιστορικό διάταγμα παραμένει περήφανα εκτεθειμένο μέσα στους τοίχους της εκκλησίας, ένας απτός σύνδεσμος με το πολύπλοκο παρελθόν της πόλης. Στους επόμενους αιώνες, παρά τις περιστασιακές φιλοδοξίες να μετατραπεί σε τζαμί, το βάρος της οθωμανικής παράδοσης και η διαχρονική ισχύς του διατάγματος του Μωάμεθ Β' ματαίωναν σταθερά τέτοιες προσπάθειες.

Σήμερα, η κληρονομιά της Μαρίας Παλαιολογίνας, της «Μαρίας των Μογγόλων», ζει όχι μόνο μέσω της εκκλησίας της, αλλά και σε μια συγκλονιστική απεικόνιση μέσα στην εκκλησία της Χώρας. Στο υπέροχο ψηφιδωτό της Δέησης, αυτή η αξιόλογη αλλά ίσως τραγική μορφή απεικονίζεται στα πόδια του Χριστού Παντοκράτορα, να μεσιτεύει ταπεινά για λογαριασμό της ανθρωπότητας - μια διαχρονική εικόνα της διαδρομής της από βυζαντινή πριγκίπισσα σε μογγολική βασίλισσα και τελικά, μια σεβαστή μοναστική μορφή στην αποκατεστημένη πατρίδα της.

Αυτή η ιστορική εκκλησία βρίσκεται στη συνοικία Φενέρ της συνοικίας Fatih της Κωνσταντινούπολης και βρίσκεται στο Tevkii Cafer Mektebi Sokak, στην κορυφή μιας πλαγιάς με θέα το Χρυσό Κέρας. Βρίσκεται κοντά στο εντυπωσιακό κτίριο του Ελληνορθόδοξου Κολλεγίου του Φαναρίου και περικλείεται πίσω από έναν ψηλό τοίχο. Αν και οι πόρτες της εκκλησίας είναι συνήθως κλειστές, είναι ανοιχτή για το κοινό. Οι επισκέπτες που επιθυμούν να εισέλθουν θα πρέπει να χτυπήσουν το κουδούνι που βρίσκεται κοντά στην είσοδο.

Πηγή: ArkeoNews