Αυτό το αρχαίο ελληνικό τείχος μεταξύ της Βακτριανής και της Σογδιανής στην Κεντρική Ασία μπορεί να άλλαξε πλευρά αιώνες αργότερα

Ερείπια του Τείχους του Darband . [Credit: Daniel Mennerich / Flickr] Μια μελέτη με ραδιοάνθρακα αποκαλύπτει ότι το Τείχος του Darband στο Ο...

Ερείπια του Τείχους του Darband. [Credit: Daniel Mennerich / Flickr]

Μια μελέτη με ραδιοάνθρακα αποκαλύπτει ότι το Τείχος του Darband στο Ουζμπεκιστάν χτίστηκε τον 3ο αιώνα π.Χ. — μισό αιώνα νωρίτερα από ό,τι πιστευόταν μέχρι τώρα — και υποδηλώνει μια κρίσιμη στρατηγική αλλαγή αιώνες αργότερα, υπό την Aυτοκρατορία των Κοσσανών.

Μια επιβλητική γραμμή από πέτρα και λάσπη που διατρέχει μια απομακρυσμένη κοιλάδα στο νότιο Ουζμπεκιστάν φυλάει εδώ και αιώνες κρίσιμα μυστικά για την άνοδο και την πτώση των αυτοκρατοριών κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού. Γνωστό ως το Τείχος του Darband, αυτό το αρχαίο αμυντικό σύστημα, που σηματοδοτούσε τα σύνορα μεταξύ των ιστορικών περιοχών της Βακτριανής και της Σογδιανής, μόλις υποβλήθηκε σε μια χρονολογική επανεκτίμηση που αμφισβητεί τις καθιερωμένες ιστορικές ερμηνείες.

Μια διεθνής ομάδα αρχαιολόγων από την Τσεχία, τη Σλοβακία και το Ουζμπεκιστάν παρουσίασε τα αποτελέσματα μιας ανάλυσης ραδιενεργού άνθρακα, η οποία τοποθετεί την αρχική κατασκευή του τείχους στο πρώτο μισό ή στα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. Το εύρημα αυτό μεταθέτει την προέλευση του μνημείου περίπου μισό αιώνα πίσω και το συνδέει άμεσα με τους πρώτους Έλληνες ηγεμόνες της περιοχής — τους Σελευκίδες ή τα πρώτα ελληνοβακτριανά βασίλεια — και όχι με μεταγενέστερες συγκρούσεις.

Επιπλέον, η έρευνα εντόπισε μια μεταγενέστερη φάση ανακατασκευής και ενίσχυσης γύρω στον 1ο και 2ο αιώνα μ.Χ., που συμπίπτει με την επέκταση της αυτοκρατορίας των Κοσσανών. Το πιο συναρπαστικό είναι ότι η μελέτη υποδηλώνει ότι κατά τη διάρκεια αυτής της μεταγενέστερης περιόδου, ο αμυντικός προσανατολισμός του τείχους ενδέχεται να έχει αντιστραφεί πλήρως, υποδηλώνοντας μια ριζική αλλαγή στις συμμαχίες και τις γεωπολιτικές απειλές.

Το Τείχος του Darband  όπως φαίνεται από το βορρά (από την κορυφή του βουνού Sarymas). [Credit: L. Stančo]

Ένα αίνιγμα στα σύνορα των αυτοκρατοριών

Το Τείχος του Darband ανακαλύφθηκε το 1986 στην περιοχή Baysun της επαρχίας Surxondaryo. Έχει μήκος περίπου 1,1 χιλιόμετρα και εκτείνεται κατά μήκος της κοιλάδας Shurob, κλείνοντας το πέρασμα μεταξύ δύο οροσειρών. Η θέση του δεν ήταν τυχαία: έλεγχε ένα κρίσιμο σημείο πρόσβασης κατά μήκος της διαδρομής μεταξύ της αρχαίας Σογδιανής και της Βακτριανής, δύο βασικών περιοχών στην ιστορία της Κεντρικής Ασίας.

Για δεκαετίες, η χρονολόγησή του υπήρξε αντικείμενο συζήτησης. Οι πρώτες ερμηνείες, βασισμένες στο μέγεθος των πλίνθων και των θραυσμάτων αγγείων, υποδείκνυαν ότι επρόκειτο για κατασκευή της περιόδου των Κοσσανών (1ος-3ος αιώνας μ.Χ.), που πιθανόν χτίστηκε για να προστατεύσει τη Βακτριανή από τις επιδρομές των νομάδων. Μια άλλη υπόθεση το συνέδεε με τον πόλεμο μεταξύ της Αυτοκρατορίας των Σελευκιδών και του Ελληνοβακτριανού Βασιλείου γύρω στο 208-206 π.Χ.

«Οι γραπτές πηγές αναφέρουν μάχες και κινήσεις στρατευμάτων (...), αλλά σπάνια είναι δυνατό να συνδεθούν άμεσα οι μάχες με συγκεκριμένες τοποθεσίες και σωζόμενα μνημεία», σημειώνουν οι συγγραφείς της μελέτης, εξηγώντας τη δυσκολία χρονολόγησης τέτοιων κατασκευών. Η έλλειψη αδιάσειστων αποδεικτικών στοιχείων είχε κρατήσει την ιστορία του τείχους στη σκιά.

Για να λύσει το μυστήριο, η τσεχο-ουζμπεκική ομάδα πραγματοποίησε μια νέα ανασκαφή το 2019 σε μια υπάρχουσα τομή στον τοίχο που προκλήθηκε από την κατασκευή του δρόμου. Οι αρχαιολόγοι καθάρισαν και κατέγραψαν σχολαστικά ένα στρωματογραφικό τμήμα πλάτους σχεδόν 20 μέτρων, εντοπίζοντας 22 διακριτά στρώματα ή μονάδες.

Το κλειδί για την αποκάλυψη της χρονολογίας προήλθε από τη συλλογή δειγμάτων άνθρακα. Επιλέχθηκαν προσεκτικά θραύσματα άνθρακα από νεαρά δέντρα ή κλαδιά, ηλικίας μεταξύ 2 και 16 ετών κατά τη στιγμή της καύσης. Αυτή η προφύλαξη είναι ζωτικής σημασίας για την αποφυγή του «φαινομένου του παλαιού ξύλου», το οποίο θα μπορούσε να παραποιήσει τις ημερομηνίες εάν χρησιμοποιούνταν άνθρακας από δέντρα ηλικίας αιώνων.

Θέση του Τείχους του Darband και του φρουρίου Uzundara στην περιοχή Baysun, νότια του Ουζμπεκιστάν. [Credit: L. Stančo]

Συνολικά 10 δείγματα από είδη με σύντομο κύκλο ζωής στάλθηκαν στο Τσέχικο Εργαστήριο Ραδιοάνθρακα για χρονολόγηση με τη χρήση φασματομετρίας μάζας με επιταχυντή. Τα αποτελέσματα, που βαθμονομήθηκαν σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα διεθνή πρότυπα, παρουσίασαν μια σαφή και εκπληκτική χρονολογική εικόνα.

Έξι από τα δέκα δείγματα που αναλύθηκαν απέδωσαν απόλυτες ημερομηνίες που συγκεντρώνονταν στο εύρος 390/359–200/179 π.Χ., με μεγάλη πιθανότητα να ανήκουν στον 3ο αιώνα π.Χ. Αυτά τα δείγματα συσχετίστηκαν με τις παλαιότερες κατασκευές: μια πλατφόρμα βάσης από συμπιεσμένο πηλό (pakhsa) και τον κύριο πέτρινο τοίχο.

Τα άλλα τέσσερα δείγματα ομαδοποιήθηκαν σε μια μεταγενέστερη φάση, στους πρώτους αιώνες της εποχής μας. Δύο από αυτά χρονολογούνται στις πρώτες δεκαετίες του 1ου αιώνα μ.Χ. και τα άλλα δύο σε μια περίοδο 60 έως 80 χρόνια αργότερα, στην αλλαγή του 1ου στον 2ο αιώνα μ.Χ. Αυτές οι ημερομηνίες αντιστοιχούν σε στρώματα καταστροφής και, κυρίως, στα θεμέλια μιας ενίσχυσης από πλίνθους που προστέθηκε στον προϋπάρχοντα πέτρινο τοίχο.

Μια νέα χρονολόγηση: πρώτα οι Έλληνες, μετά οι Κοσσάνοι

Η Bayesian ανάλυση όλων αυτών των ημερομηνιών —ένα στατιστικό μοντέλο που χρησιμοποιείται για τη βελτίωση των χρονολογιών— οδήγησε στο κύριο συμπέρασμα της μελέτης. Η κατασκευή του Τείχους του Darband πιθανότατα πραγματοποιήθηκε τον 3ο αιώνα π.Χ., κατά πάσα πιθανότητα στα μέσα του αιώνα, σύμφωνα με τους ερευνητές. Αυτό τοποθετεί την προέλευσή του κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας της Αυτοκρατορίας των Σελευκιδών ή, το αργότερο, υπό τους πρώτους ανεξάρτητους Ελληνο-Βακτριανούς ηγεμόνες, του Διόδοτου Α'  της Βακτρίας.

Η ιδέα ότι το τείχος χτίστηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο (329–327 π.Χ.) αποκλείεται, ενώ η σύνδεσή του με τον πόλεμο μεταξύ του Αντίοχου Γ΄ και του Ευθύδημου Α΄της Βακτρίας στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ. αποδεικνύεται πολύ μεταγενέστερη. Το τείχος είναι παλαιότερο από ό,τι πιστευόταν μέχρι τώρα.

Η δεύτερη φάση, που περιλαμβάνει την ενίσχυση με πλίνθους, συμπίπτει με την επέκταση της αυτοκρατορίας των  Κοσσανών. Οι συγγραφείς υποθέτουν ότι αυτή η ενίσχυση μπορεί να έχει πραγματοποιηθεί ακόμη και πριν από την άνοδο του βασιλιά των Κουσάνων, Κανίσκα Α' και μπορεί να σχετίζεται με τις προσπάθειες για την εξασφάλιση των βόρειων συνόρων της αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια της μέγιστης επέκτασής της προς τα νοτιοανατολικά, στην Ινδία.

Η στρωματογραφική τομή του Τείχους του Darband που ανασκάφηκε το 1997 (τάφρος 2). [Credit: Rapin 2013]

Μια στρατηγική αλλαγή: μήπως το τείχος άλλαξε πλευρά;

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ευρήματα της μελέτης είναι η πιθανότητα να έχει αντιστραφεί ο αμυντικός προσανατολισμός του τείχους μεταξύ της ελληνικής και της περιόδου των Κοσσανών.

Η διάταξη των πρώτων κατασκευών — ένα κύριο πέτρινο τείχος, ένα μικρότερο εμπρόσθιο τείχος και μια τάφρος — μοιάζει με τις κλασικές ελληνικές οχυρώσεις. Σε αυτό το αρχικό σχέδιο, οι υπερασπιστές θα είχαν τοποθετηθεί δυτικά του τείχους, προστατεύοντας τον εαυτό τους από μια απειλή που πλησίαζε από τα ανατολικά.

Ωστόσο, η πλήρωση της τάφρου και η κατασκευή του νέου τοίχου από πλίνθους κατά την περίοδο των Κοσσανών υποδηλώνουν μια αλλαγή. Οι συγγραφείς προτείνουν ότι ο προσανατολισμός της οχύρωσης αντιστράφηκε κατά την περίοδο των Κοσσανών. Σε αυτό το νέο σενάριο, οι κατασκευαστές και οι υπερασπιστές βρισκόταν πλέον ανατολικά και νότια του τοίχου, θεωρώντας τη δύση και το βορρά ως απειλητικό εξωτερικό περιβάλλον.

Αυτός ο αναπροσανατολισμός θα είχε βαθιές ιστορικές επιπτώσεις. «Αρχικά, το τείχος προστάτευε την πολιτική οντότητα στα βορειοδυτικά (Σογδιανή) από εκείνη στα νοτιοανατολικά (Βακτριανή)», καταλήγει η μελέτη. Αλλά ποιοι ήταν αυτοί οι φορείς; Τον 3ο αιώνα π.Χ., η Σογδιανή μπορεί να βρισκόταν υπό την εξουσία μιας τοπικής συνομοσπονδίας ή μιας νομαδικής δύναμης, ενώ η Βακτριανή ήταν το επίκεντρο του ελληνικού εδάφους. Αιώνες αργότερα, υπό την κυριαρχία των Κοσσανών, οι συμμαχίες και τα σύνορα είχαν αλλάξει ριζικά. Η Συνομοσπονδία Kangju, με έδρα τη Σογδιανή, αναδεικνύεται ως ο πιο πιθανός αντίπαλος έναντι του οποίου οι Κοσσάνοι οχύρωσαν τα βόρεια σύνορά τους.

Οι ερευνητές είναι επιφυλακτικοί, σημειώνοντας ότι αυτή η υπόθεση «αλλαγής πλευρών» απαιτεί περαιτέρω επιβεβαίωση. Παρ' όλα αυτά, προσφέρει μια δυναμική αφήγηση για ένα μνημείο που δεν ήταν στατικό, αλλά προσαρμόστηκε στις μεταβαλλόμενες πολιτικές συνθήκες της Κεντρικής Ασίας.

Το νέο χρονολογικό πλαίσιο επιβεβαιώνεται και από άλλες ανακαλύψεις. Οι επιφανειακές έρευνες που διεξήχθησαν στην περιοχή από την ίδια ομάδα μεταξύ 2018 και 2022 ανέσυραν εκατοντάδες νομίσματα, 61 από τα οποία είναι σαφώς ελληνιστικά (3ος-2ος αιώνας π.Χ.). Τα μισά από αυτά κόπηκαν υπό τον Ευθύδημο Α' της Βακτρίας, γεγονός που υποδηλώνει την εντατική χρήση του οχυρού κατά το τελευταίο τρίτο του 3ου αιώνα π.Χ.

Επιπλέον, η σύγκριση με την αρχιτεκτονική του κοντινού ελληνιστικού φρουρίου Uzundara, που χρονολογείται στην ίδια περίοδο, ενισχύει την προτεινόμενη χρονολόγηση για την πέτρινη φάση του Τείχους του Darband. Και τα δύο κτίσματα έχουν παρόμοιες τεχνικές κατασκευής.

Η μελέτη απορρίπτει επίσης τη χρήση του μεγέθους των πλίνθων ως αξιόπιστο χρονολογικό δείκτη από μόνο του, καθώς οι ίδιες διαστάσεις που θεωρούνται «ελληνιστικές» εμφανίζονται επίσης σε τοποθεσίες από πολύ μεταγενέστερες περιόδους.

Τελικά, η εφαρμογή της ραδιοχρονολόγησης σε ένα τόσο σημαντικό μνημείο επέτρεψε στους αρχαιολόγους να κάνουν ένα πρώτο βήμα προς την τελειοποίηση της χρονολόγησης αυτού του οχυρωματικού έργου και ένα δεύτερο βήμα προς την προσφορά μιας νέας προοπτικής για την μεταγενέστερη ερμηνεία του.

Το Τείχος του Darband δεν θεωρείται πλέον ως μια στατική κατασκευή μιας μόνο εποχής, αλλά ως ένας δυναμικός μάρτυρας περισσότερων από πεντακοσίων χρόνων ιστορίας, του οποίου οι πέτρες διατηρούν τα ίχνη των φιλοδοξιών των Ελλήνων βασιλέων και της δύναμης των αυτοκρατόρων των Κουσσάνων.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Stančo L, Petřík J, Hajnalová M, Votroubeková T, Shaydullaev S. Revising the chronology of the Darband Wall in Central Asia. Antiquity. Published online 2025:1-18. doi:10.15184/aqy.2025.10225 

Πηγή: LBV Magazine