Ένα κτίριο που ανακαλύφθηκε στην Ουγγαρία λύνει το μυστήριο του θανάτου του Ρωμαίου αυτοκράτορα Ουαλεντινιανού Α΄ και της ανακήρυξης του τετράχρονου γιου του

Ορθοφωτογραφία του κτιρίου με την αψίδα μετά την ανασκαφική περίοδο του 2017. [Credit: L. Rupnik] Μια ομάδα Ούγγρων αρχαιολόγων πιστεύει ότι...

Ορθοφωτογραφία του κτιρίου με την αψίδα μετά την ανασκαφική περίοδο του 2017. [Credit: L. Rupnik]

Μια ομάδα Ούγγρων αρχαιολόγων πιστεύει ότι εντόπισε το σημείο όπου ο αυτοκράτορας Ουαλεντινιανός Α΄ υπέστη το εγκεφαλικό επεισόδιο που του κόστισε τη ζωή το 375 μ.Χ., στα σύνορα του Δούναβη.

Το κρύο φθινόπωρο του 375 μ.Χ., ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Ουαλεντινιανός Α', γνωστός για το άγριο ταμπεραμέντο του και την αποφασιστικότητά του στην υπεράσπιση των συνόρων, βρισκόταν στο φρούριο της λεγεώνας του Brigetio, στην επαρχία της Παννονίας (σημερινή Ουγγαρία). Η αποστολή του ήταν να τιμωρήσει τις βαρβαρικές φυλές των Κουάδων και των Σαρματών, οι οποίες ένα χρόνο νωρίτερα είχαν καταστρέψει την περιοχή. Στις 17 Νοεμβρίου, δέχτηκε μια αντιπροσωπεία των Κουάδων που ήρθε για να διαπραγματευτεί. Σύμφωνα με τις χρονογραφίες, οι δικαιολογίες των απεσταλμένων και η προσπάθειά τους να κατηγορήσουν τη Ρώμη για τον πόλεμο εξόργισαν τόσο τον αυτοκράτορα που, σε μια κρίση οργής, υπέστη εγκεφαλικό επεισόδιο και πέθανε.

Για αιώνες, η ιστορία του θανάτου του ήταν γνωστή από τα γραπτά του ιστορικού Αμμιανού Μαρκελλίνου. Ωστόσο, η ακριβής τοποθεσία μέσα στο τεράστιο φρούριο του Brigetio όπου έλαβε χώρα αυτό το κρίσιμο γεγονός παρέμενε εντελώς άγνωστη. Μέχρι τώρα.

Μια διεπιστημονική αρχαιολογική έρευνα, τα αποτελέσματα της οποίας δημοσιεύονται τώρα, έφερε στο φως τα ερείπια ενός εντυπωσιακού κτιρίου με αψίδα στο κέντρο του φρουρίου. Οι αρχαιολόγοι προτείνουν ότι αυτός ο χώρος, που χτίστηκε ειδικά για σκοπούς εκπροσώπησης και υποδοχής, είναι ο πιο πιθανός υποψήφιος για να έχει αποτελέσει το σκηνικό αυτής της μοιραίας συνάντησης.

Υποθετική ανακατασκευή της εσωτερικής δομής του φρουρίου των λεγεωνάριων στο Brigetio. [Credit: D. Bartus, B. Simon]

Ο θυμός του αυτοκράτορα και τα σύνορα σε φλόγες

Για να κατανοήσουμε τη σημασία της ανακάλυψης, είναι απαραίτητο να επιστρέψουμε στα προηγούμενα χρόνια. Η βασιλεία του Ουαλεντινιανού Α΄ (364-375 μ.Χ.) χαρακτηρίστηκε από μια τεράστια προσπάθεια οχύρωσης των συνόρων του Δούναβη, γνωστών ως Ripa Pannonica. «Η ιστορία της Παννονίας στο τελευταίο τρίτο του 4ου αιώνα διαμορφώθηκε ταυτόχρονα από αποφάσεις της αυτοκρατορικής πολιτικής, μέτρα άμυνας των συνόρων και τις επακόλουθες αντιδράσεις των βαρβάρων», εξηγούν οι συγγραφείς της μελέτης.

Η σπίθα που άναψε τη σύγκρουση ήταν η κατασκευή ενός ρωμαϊκού φρουρίου στο έδαφος των Κουάδων, σε ένα μέρος που οι αρχαιολόγοι έχουν προσδιορίσει ως Göd-Bócsadjtelep. Τα έργα, υπό τη διεύθυνση του δούκα Μαρκελλάνου, θεωρήθηκαν ως πρόκληση. Για να χειροτερέψει τα πράγματα, ο Μαρκελλάνος παρέσυρε τον βασιλιά των Κουάδων, Γαβίνιο, σε μια παγίδα και τον δολοφόνησε. Η εκδίκηση των Κουάδων, που είχαν συμμαχήσει με τους Σαρμάτες, δεν άργησε να έρθει. Το 374 μ.Χ., οι πολεμιστές τους κατέστρεψαν τις ρωμαϊκές άμυνες στην Παννονία και τη Μοισία, προκαλώντας τεράστια καταστροφή.

Ο Ουαλεντινιανός Α', ο οποίος βρισκόταν στην απομακρυσμένη Augusta Treverorum (σημερινή Trier της Γερμανίας), ξεκίνησε για την Παννονία μόλις έμαθε για την καταστροφή. Μετά από μια παραμονή στο Carnuntum, ηγήθηκε μιας εκστρατείας τιμωρίας που περιγράφεται ως εξαιρετικά σκληρή. Μέχρι το τέλος του 375, είχε εγκαταστήσει τα χειμερινά του καταλύματα στη Savaria και τελικά μετακόμισε στο Brigetio. Το σχέδιό του ήταν πιθανώς να διαπραγματευτεί μια χειμερινή εκεχειρία με τους Κουάδους, ενώ θα προετοίμαζε μια νέα εκστρατεία για την άνοιξη. Όμως, το πεπρωμένο τον περίμενε κατά τη διάρκεια της υποδοχής των βαρβαρικών απεσταλμένων.

Ο θάνατος του Ουαλεντινιανού Α΄ σε μια απεικόνιση του Wilhelm Sohn (γύρω στο 1890). [Credit: Public Domain / Wikimedia Commons]

Το αίνιγμα του «consistorium»

Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος αναφέρει ότι ο Ουαλεντινιανός Α' υποδέχθηκε τους απεσταλμένους των Κουάδων στο consistorium. Ωστόσο, ο όρος αυτός δεν αναφέρεται απαραίτητα σε ένα συγκεκριμένο κτίριο, αλλά σε οποιοδήποτε δωμάτιο όπου συγκεντρωνόταν το αυτοκρατορικό συμβούλιο. Αφού εξοργίστηκε, ο αυτοκράτορας μεταφέρθηκε σε ένα εσωτερικό δωμάτιο (conclave) ώστε οι βάρβαροι να μην γίνουν μάρτυρες της αγωνίας του. Η ασαφής φύση αυτών των όρων έχει διατηρήσει το μυστήριο ζωντανό για 1.650 χρόνια.

«Δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με απόλυτη βεβαιότητα η ακριβής θέση του θανάτου του αυτοκράτορα εντός του φρουρίου», παραδέχονται οι αρχαιολόγοι Dávid Bartus, Szilvia Jonáczi και Tibor Négyökrö. «Μπορούμε μόνο να εντοπίσουμε και να καταγράψουμε τους χώρους που ήταν κατάλληλοι για τη χειμερινή κατοικία του αυτοκράτορα, για τις συνεδριάσεις του συμβουλίου ή για την υποδοχή των απεσταλμένων».

Μέχρι τώρα, οι κύριες επιλογές ήταν το praetorium (η κατοικία του διοικητή), το principia (το αρχηγείο) ή η basilica thermarum (η βασιλική των λουτρών). Ωστόσο, η θέση του praetorium στο Brigetio είναι αβέβαιη, ενώ οι ανασκαφές στο principia έχουν αποκαλύψει μόνο κακοφτιαγμένους τοίχους και πρόχειρα κανάλια από την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο, τα οποία δεν υποδηλώνουν ένα περιβάλλον κατάλληλο για έναν αυτοκράτορα.

Η ανακάλυψη: μια αυτοκρατορική αίθουσα υποδοχής

Το κλειδί προέκυψε από ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ 2017 και 2018 στην ανατολική περιοχή του φρουρίου, γνωστή ως praetentura. Κάτω από τα ερείπια παλαιότερων κτιρίων, η ομάδα ανακάλυψε τα θεμέλια ενός μεγάλου κτιρίου με προσανατολισμό από ανατολή προς δύση, που κατέληγε σε ημικυκλική αψίδα.

Η αψίδα του κτιρίου. [Credit: D. Bartus]

Το κτίριο, που χτίστηκε τη δεκαετία του 370, λίγα χρόνια πριν από το θάνατο του Ουαλεντινιανού, είχε σαφώς σχεδιαστεί για να εντυπωσιάζει. Το κεντρικό του στοιχείο ήταν μια αίθουσα 101 τετραγωνικών μέτρων, που έκλεινε με μια αψίδα 56 τετραγωνικών μέτρων, με τοίχους πάχους σχεδόν ενός μέτρου. Αρκετά μικρότερα δωμάτια ήταν προσαρτημένα στο βόρειο και νότιο τμήμα της κύριας αίθουσας. Σε μεταγενέστερη φάση, εξοπλίστηκε ακόμη και με σύστημα θέρμανσης υπόκαυστου (ενδοδαπέδια θέρμανση), αν και οι αρχαιολόγοι σημειώνουν ότι η εγκατάσταση αυτή ήταν «μάλλον βιαστική».

Αλλά τι ήταν αυτό το κτίριο; Δεδομένου ότι δεν υπάρχουν ακριβείς αρχιτεκτονικές ομοιότητες, οι αρχαιολόγοι στράφηκαν σε αναλογίες. Παρόμοιες κατασκευές με μια μεγάλη θολωτή αίθουσα που πλαισιώνεται από μικρότερα δωμάτια βρίσκονται σε πολυτελείς ρωμαϊκές βίλες και παλάτια της ύστερης αρχαιότητας από την Ισπανία έως τη Σερβία.

«Σχεδόν όλα τα κτίρια που είναι συγκρίσιμα με την αψιδωτή κατασκευή που βρέθηκε στο Brigetio είχαν αντιπροσωπευτική λειτουργία, όπου η αψιδωτή αίθουσα χρησιμοποιούνταν για την υποδοχή επισκεπτών και τη διοργάνωση συμποσίων», σύμφωνα με τη μελέτη. Κτίρια αυτού του τύπου, που ονομάζονται «aula», έχουν εντοπιστεί σε τοποθεσίες όπως η αυτοκρατορική βίλα της Mediana (Σερβία), ένα μέρος που φιλοξενούσε αυτοκρατορικές επισκέψεις.

Το συμπέρασμα των ερευνητών είναι σαφές: με βάση τη διάταξή του και το μέγεθός του, το κτίριο με αψίδα που ανακαλύφθηκε στο Brigetio θα ήταν κατάλληλο για να υποδεχτεί ο Ουαλεντινιανός Α΄ τους απεσταλμένους των Κουάδων.

Σε αντίθεση με άλλα παλαιότερα και πιθανώς φθαρμένα κτίρια, αυτό το κτίριο ήταν καινούργιο, με αντιπροσωπευτικό σχεδιασμό και, ως εκ τούτου, το πιο λογικό και αξιοπρεπές μέρος για τη διεξαγωγή αυτοκρατορικής ακρόασης. «Σε σύγκριση με τις άλλες πιθανές τοποθεσίες που αναφέρθηκαν παραπάνω (praetorium, principia, basilica thermarum), το κτίριο με την αψίδα έχει το πλεονέκτημα ότι είναι ένα νεόκτιστο κτίριο, σχεδιασμένο ειδικά για αντιπροσωπευτικούς σκοπούς, και θα παρείχε ένα πιο κατάλληλο περιβάλλον για τον αυτοκράτορα», σύμφωνα με τους αρχαιολόγους.

Ένα επιπλέον μυστήριο: Πού ανακηρύχθηκε ο διάδοχος;

Ο θάνατος του Ουαλεντινιανού Α΄ προκάλεσε αμέσως κρίση διαδοχής. Έξι ημέρες αργότερα, ο τετράχρονος γιος του, Ουαλεντινιανός Β΄, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας. Ωστόσο, όπως και με τον τόπο του θανάτου, οι πηγές είναι αντιφατικές ως προς τον τόπο της ανακήρυξης.

Από τη μία πλευρά, η περιγραφή του Αμμιανού Μαρκελλίνου τοποθετεί σιωπηρά τα γεγονότα που ακολούθησαν τον θάνατο στο Brigetio. Από την άλλη πλευρά, μια διαφορετική πηγή, η Consularia Constantinopolitana, προσδιορίζει το Aquincum (σημερινή Βουδαπέστη) ως τόπο των γεγονότων.

Η μελέτη αναλύει αυτή τη συζήτηση και τάσσεται αποφασιστικά υπέρ του Brigetio. Το κλειδί βρίσκεται στην τοποθεσία της Villa Murocincta, της κατοικίας της αυτοκρατορικής οικογένειας, την οποία ο Αμμιανός τοποθετεί 100 ρωμαϊκά μίλια (περίπου 148 χλμ.) από τον τόπο της αναγγελίας. Εάν η αναγγελία έγινε στο Aquincum, η βίλα θα έπρεπε να βρίσκεται 100 μίλια μακριά από εκεί. Αν έγινε στο Brigetio, η απόσταση ταιριάζει σχεδόν απόλυτα με την πολυτελή και οχυρωμένη βίλα στο Bruckneudorf, κοντά στο Carnuntum.

Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι είναι λογικό η αυτοκρατορική οικογένεια, συμπεριλαμβανομένου του νεαρού Ουαλεντινιανού Β', να παρέμεινε σε μια ασφαλή και άνετη βίλα κοντά στο Carnuntum κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής εκστρατείας του πατέρα του και να μην μετακόμισε ανατολικά, πιο κοντά στο θέατρο των επιχειρήσεων. Ως εκ τούτου, μετά το θάνατο του αυτοκράτορα στο Brigetio, οι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι θα έλαβαν την απόφαση εκεί και θα κάλεσαν τον νεαρό από το Bruckneudorf για να ανακηρυχθεί αυτοκράτορας στο ίδιο φρούριο.

Αφού εξέτασε τα στοιχεία, η ομάδα καταλήγει με έμφαση στο συμπέρασμα ότι ο Ουαλεντινιανός Β΄ ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας στο Brigetio.

Η ανακάλυψη του αψιδωτού κτιρίου βοηθά επίσης στην κατανόηση της μεταμόρφωσης του Brigetio κατά την ύστερη αρχαιότητα. Το φρούριο δεν ήταν πλέον το στρατόπεδο της κλασικής εποχής, αλλά ένας αναδιοργανωμένος πυρήνας προσαρμοσμένος στις ανάγκες ενός αυτοκρατορικού κράτους που βρισκόταν υπό πίεση.

Η ενσωμάτωση των τελευταίων αρχαιολογικών, γεωφυσικών και νομισματικών στοιχείων επιτρέπει στους ερευνητές να πλησιάσουν λίγο περισσότερο την αλήθεια εκείνων των δραματικών ημερών του Νοεμβρίου του 375. Αν και η απόλυτη βεβαιότητα είναι αδύνατη στην αρχαιολογία, η νέα και μεγαλοπρεπής αίθουσα του Brigetio αποτελεί πλέον το πιο πιθανό σκηνικό για την τελευταία και μοιραία έκρηξη του αυτοκράτορα Ουαλεντινιανού Α'.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Bartus, D., Joháczi, S., & Négyökrű, T. (2025). Where did Valentinian die?: New data on the Late Roman Phase of the Legionary Fortress at Brigetio. Archaeologiai Értesítő. § https://doi.org/10.1556/0208.2025.00121 

Πηγή: LBV Magazine