Μια χημική αντίδραση είναι υπεύθυνη για το γεγονός ότι ο Ναός της Αφροδίτης στα Φλεγραία Πεδία έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα

Ο λεγόμενος ναός της Αφροδίτης στα Φλεγραία Πεδία. [Credit: Accurimbono / Wikimedia Commons] Μια μελέτη που διεξήχθη από μια διεπιστημονική ...

Ο λεγόμενος ναός της Αφροδίτης στα Φλεγραία Πεδία. [Credit: Accurimbono / Wikimedia Commons]

Μια μελέτη που διεξήχθη από μια διεπιστημονική ομάδα Ιταλών ερευνητών αποκάλυψε τα μυστήρια των υλικών και των προηγμένων τεχνικών κατασκευής που επέτρεψαν στον Ναό της Αφροδίτης, ένα κόσμημα της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής στα Φλεγραία Πεδία, να αντέξει στο πέρασμα δύο χιλιετιών. Η έρευνα, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Geoheritage, συνδυάζει μακροσκοπική ανάλυση με πετρογραφικές και ορυκτολογικές τεχνικές για να παρέχει μια λεπτομερή εικόνα της ρωμαϊκής μηχανικής και χειροτεχνίας.

Ο Ναός της Αφροδίτης, που βρίσκεται στις Βάιες, δεν ήταν ένας συμβατικός ναός, αλλά η natatio ή κύρια πισίνα ενός τεράστιου θερμικού συγκροτήματος που χτίστηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ. με διαταγή του αυτοκράτορα Αδριανού, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου βρίσκεται σήμερα περίπου έξι μέτρα κάτω από την τρέχουσα επιφάνεια, θύμα του φαινομένου του βραδυσεισμού, χαρακτηριστικό αυτής της ηφαιστειακής περιοχής. Ο σχεδιασμός του είναι μοναδικός: οκταγωνικός στο εξωτερικό, κυκλικός στο εσωτερικό και στέφεται από έναν θόλο σε σχήμα ομπρέλας.

Για τη μελέτη αυτή, οι ερευνητές, σε συνεργασία με τον Αρχαιολογικό Πάρκο των Φλεγραίων Πεδίων, πήραν εννέα αντιπροσωπευτικά δείγματα χαμηλής οπτικής επίδρασης από το κτίριο. Η επιλογή περιελάμβανε: 3 τύπους κονιάματος, 2 θραύσματα τούβλων, ένα κομμάτι ηφαιστειακής σκωρίας, ένα δείγμα τόφου, μια πέτρα λάβας και ένα δείγμα εξανθήματος αλατιού.

(α) Χάρτες της περιοχής των Φλεγραίων Πεδίων με την τοποθεσία του Ναού της Αφροδίτης (κόκκινο αστέρι) και των άλλων τομέων του Θερμικού Συγκροτήματος των Βαΐων (Ναός του Ερμή: πράσινο αστέρι, Ναός της Άρτεμης: λευκό αστέρι, Τομέας Sosandra : κίτρινο αστέρι). (b) Θερμικό Συγκρότημα των Βαΐων – γενική κάτοψη με την ένδειξη των πέντε τομέων (Di 1992). (c) Ανατολική και (d) εσωτερική όψη του Ναού της Αφροδίτης. [Credit: C. Rispoli et al. 2025]

Τα δείγματα αυτά αναλύθηκαν με τη χρήση οπτικού μικροσκοπίου και περίθλασης ακτίνων Χ, τεχνικές που επιτρέπουν στους ερευνητές να προσδιορίσουν τα ορυκτά και την υφή των υλικών σε μικροσκοπικό επίπεδο.

Τα ευρήματα: τοπικά υλικά και ρωμαϊκή εφευρετικότητα

Τα αποτελέσματα σκιαγραφούν μια συναρπαστική εικόνα της εφοδιαστικής αλυσίδας και της ρωμαϊκής τεχνολογίας κατασκευών.

Η ανάλυση επιβεβαίωσε ότι τα ρωμαϊκά κονιάματα του Ναού της Αφροδίτης είναι με βάση το ασβέστιο. Ωστόσο, το πραγματικό μυστικό τους δεν είναι το ασβέστιο καθαυτό, αλλά το ηφαιστειακό αδρανές υλικό που αναμιγνύεται με αυτό. Αυτό το αδρανές υλικό, που αποτελείται κυρίως από ελαφρόπετρα και άλλα ηφαιστειακά θραύσματα, αντιδρά χημικά με το ασβέστιο παρουσία νερού, δημιουργώντας ένα εξαιρετικά ισχυρό και ανθεκτικό υλικό γνωστό ως υδραυλικό κονίαμα. Αυτή η αντίδραση, που ονομάζεται ποζολάνη, είναι υπεύθυνη για τη διατήρηση αυτών των κατασκευών μέχρι σήμερα.

Οι ερευνητές παρατήρησαν στο μικροσκόπιο έντονα χαρακτηριστικά ανθρακώσεως και σαφή περιγράμματα αντίδρασης στην ελαφρόπετρα, άμεση απόδειξη ότι αυτή η χημική αντίδραση όντως συνέβη. Επιπλέον, η παρουσία μικρών σβώλων ασβέστη που δεν αντέδρασε υποδηλώνει ότι η διαδικασία ανάμειξης ή σβέσης ήταν περιστασιακά ατελής.

Σκίτσο του Ναού της Αφροδίτης (Antonini 2021), με την τοποθεσία των 9 δειγμάτων που ερευνήθηκαν. [Credit: C. Rispoli et al. 2025]

«Η προέλευση του [αδρανούς υλικού] συνδέεται με την τοπική του προέλευση, που αποδίδεται στον κίτρινο τόφφο της Νάπολης των Φλεγραίων Πεδίων», σύμφωνα με τη μελέτη. Από την πλευρά του, ο ασβέστης υποτίθεται ότι παρήχθη με τοπικά υλικά από την πεδιάδα της Καμπανίας.

Τα τούβλα που αναλύθηκαν παρουσιάζουν παρόμοια σύνθεση: ένα μείγμα ψημένου πηλού με προσθήκες χαλαζία, μίκας και ηφαιστειακών θραυσμάτων. Η παρουσία αιματίτη είναι αυτή που τους δίνει το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα τους. Ένα βασικό εύρημα είναι ότι η κεραμική μήτρα παρουσιάζει μέτρια οπτική δραστηριότητα, υποδηλώνοντας ότι η θερμοκρασία ψησίματος, αν και υψηλή (περίπου 800 °C), δεν ήταν επαρκής για την πλήρη αποσύνθεση του πηλού.

Ο συνδυασμός ενός πυριτοκλαστικού κλάσματος (χαρακτηριστικού των ποτάμιων ιζημάτων) με ένα ηφαιστειακό κλάσμα είναι γενετικά ασυμβίβαστος στη φύση. Αυτό οδηγεί τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι οι Ρωμαίοι είτε χρησιμοποίησαν άργιλους που είχαν ήδη μεταφερθεί και αναμιχθεί από ιζηματογενείς διεργασίες είτε πρόσθεσαν σκόπιμα ηφαιστειακό υλικό (το «συνδετικό») στον άργιλο για να βελτιώσουν τις ιδιότητες του τούβλου.

Σκορία από τον Βεζούβιο: εισαγόμενο υλικό για την ελάφρυνση της κατασκευής

Μία από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις αφορά την ηφαιστειακή σκωρία. Αυτό το εξαιρετικά φυσαλιδωτό και ελαφρύ υλικό χρησιμοποιήθηκε στο άνω μέρος του ναού. Οι Ρωμαίοι το χρησιμοποίησαν στρατηγικά για να στηρίξουν το βάρος χωρίς να διακινδυνεύσουν την κατάρρευση, προσθέτοντας ελαφρότητα στο κονίαμα επένδυσης με το οποίο έρχεται σε επαφή.

Η ορυκτολογική ανάλυση ήταν καθοριστική: η παρουσία λευκίτη αποτελεί αδιαμφισβήτητη ένδειξη ότι αυτή η σκωρία δεν προέρχεται από τα Φλεγραία Πεδία, αλλά από τον Βεζούβιο. Αυτό δείχνει ότι, παρά το γεγονός ότι βρισκόταν στην καρδιά μιας ηφαιστειακής περιοχής όπως τα Φλεγραία Πεδία, οι Ρωμαίοι μηχανικοί δεν δίστασαν να εισάγουν συγκεκριμένα υλικά από μια άλλη ηφαιστειακή περιοχή, τον Βεζούβιο, σε απόσταση περίπου 30 χλμ., όταν το απαιτούσαν οι δομικές ανάγκες. «Αυτή η τεχνική κατασκευής κατέστησε δυνατή την ανέγερση κτιρίων που διατηρούνται σε άριστη κατάσταση μέχρι σήμερα», όπως τονίζει το άρθρο.

Ο τόφφος που χρησιμοποιήθηκε στον ναό είναι πράγματι τοπικός. Η ορυκτολογική του σύνθεση, με την παρουσία αλκαλικών αστρίων και ζεολίθων όπως ο φιλιψίτης και ο χαβαζίτης, τον συνδέει άμεσα με το σχηματισμό του Νεαπολιτάνικου Κίτρινου Τόφφου των Φλεγραίων Πεδίων.

Ομοίως, η αναλυθείσα λάβα έχει τραχυτική υφή και ορυκτή σύνθεση (με κλινοπυρόξενο, πλαγιόκλαστο και αλκαλικό άστριο) χαρακτηριστική των προϊόντων των Φλεγραίων Πεδίων. Η απουσία λευκίτη σε αυτό το δείγμα αποκλείει οριστικά την προέλευσή του από τον Βεζούβιο.

Η εξάνθηση: το ίχνος του χρόνου και της υγρασίας

Το λευκό κονιορτοποιημένο δείγμα αποδείχθηκε ότι αποτελείται αποκλειστικά από αλάτι, δηλαδή κοινό αλάτι (NaCl). Αυτές οι εξανθήσεις είναι ένα σύμπτωμα φθοράς που προκαλείται από την αύξηση της υγρασίας, η οποία διαλύει τα άλατα που υπάρχουν στα υλικά και τα εναποθέτει στην επιφάνεια καθώς το νερό εξατμίζεται. Η παρουσία τους είναι ιδιαίτερα σημαντική κατά τον σχεδιασμό μελλοντικών εργασιών αποκατάστασης.

Οι κατασκευαστές του Ναού της Αφροδίτης επέδειξαν βαθιά εμπειρική κατανόηση των γεωλογικών υλικών που είχαν στη διάθεσή τους. Ήξεραν πώς να επιλέξουν τα καταλληλότερα τοπικά πετρώματα (φλεγραϊκός τόφφος και λάβα), πώς να παράγουν υδραυλικό κονίαμα υψηλής απόδοσης χρησιμοποιώντας ποζολανικά αδρανή και πώς να συνδυάζουν άργιλους για την παραγωγή αποτελεσματικών τούβλων. Ήταν ακόμη σε θέση να εντοπίσουν ένα συγκεκριμένο υλικό — τη βεζουβιανή σκωρία — σε μια διαφορετική ηφαιστειακή περιοχή και να το εισάγουν για να λύσουν ένα συγκεκριμένο δομικό πρόβλημα: την ελάφρυνση των ανώτερων τμημάτων της κατασκευής.

Η μελέτη καταλήγει σε ένα σαφές συμπέρασμα: «Η έρευνα αυτή αναδεικνύει τα ορυκτολογικά, πετρολογικά και δομικά χαρακτηριστικά των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του Ναού της Αφροδίτης και παρέχει νέες πληροφορίες σχετικά με τις τεχνικές δεξιότητες των αρχαίων Ρωμαίων και τον τρόπο με τον οποίο η τεχνολογία παραγωγής τους ήταν προσανατολισμένη προς την καινοτομία, την ποιότητα, τη βιωσιμότητα, την ανθεκτικότητα και, φυσικά, την ομορφιά».

Η έρευνα θέτει τα θεμέλια για μελλοντικές εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης αυτού του εμβληματικού μνημείου, εξασφαλίζοντας ότι η ρωμαϊκή ευφυΐα, που τώρα γίνεται καλύτερα κατανοητή, θα συνεχίσει να εμπνέει θαυμασμό στις επόμενες γενιές.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Rispoli, C., Montesano, G., Antonini, R. et al. Innovative Roman Building: Geomaterials, Construction Technology and Architecture of the Roman Temple of Venus (Phlegraean Fields, Italy). Geoheritage 17, 163 (2025). doi.org/10.1007/s12371-025-01208-z

Πηγή: LBV Magazine