O Aσκληπιός και οι κόρες του στο Κυκλαδικό Μουσείο

Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο: Υπό το βλέμμα της Υγιείας, ο Ασκληπιός θεραπεύει την ξαπλωμένη ασθενή κατά τη διάρκεια της εγκοίμησης στο...

Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο: Υπό το βλέμμα της Υγιείας, ο Ασκληπιός θεραπεύει την ξαπλωμένη ασθενή κατά τη διάρκεια της εγκοίμησης στο Ασκληπιείο. περ. 400 π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.

Γνώριζαν οι αρχαίοι Έλληνες τα μυστικά της ολιστικής ιατρικής; Υπήρχαν σταρ γιατροί στην αρχαιότητα; Έπαιρναν «φακελάκια»; Η νέα μεγάλη αρχαιολογική­ έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης –και ταυτόχρονα το δεύτερο μέρος του αφιερώματος στον Έρωτα, στην Υγεία και στον Θάνατο– εστιάζει στη νόσο και τη θεραπεία, αγγίζοντας όμως πρακτικές που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας. Το preview που έδωσε ο επιμελητής της Νικόλαος Σταμπολίδης ακούγεται άκρως ενδιαφέρον...

Δεν έχει πολλές ώρες που ήρθε από τη Νέα Υόρκη όπου ήταν καλεσμένος του Μητροπολιτικού Μουσείου, στο συμπόσιο για την έκθεση «Από την Ασσυρία στην Ιβηρία: Διασχίζοντας ηπείρους στην αυγή της Κλασικής Εποχής». Όμως το τζετ λαγκ δεν φαίνεται να άγγιξε τον διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, τον καθηγητή κ. Νίκο Σταμπολίδη.

Ο ενθουσιασμός του για τη νέα έκθεση που καταπιάνεται με το πανανθρώπινο θέμα της υγείας, είναι μεταδοτικός. Το δεύτερο μέρος της τριλογίας «Έρως (2009) - Υγεία - Θάνατος» θα έπρεπε να είχε παρουσιαστεί πέρυσι, το παραδέχεται. Τέτοιες μεγάλες αρχαιολογικές εκθέσεις όμως δεν στήνονται πια εύκολα στην εποχή μας. Ακόμη και στα ιδιωτικά μουσεία. «Το κόστος τους ξεπερνά τα 500.000 ευρώ. Πρέπει να γίνουμε πιο προσγειωμένοι χωρίς όμως να κάνουμε εκπτώσεις σε ουσιαστικά πράγματα» λέει ο κ. Σταμπολίδης, προετοιμάζοντάς μας για την έκθεση που επιμελήθηκε με τον Γιώργο Τασούλα, αρχαιολόγο και επιμελητή του μουσείου.

«Πιστεύω όμως ότι και οι εκθέσεις για την Υγεία και το Επέκεινα, το θάνατο [σ.σ.: που έρχεται και αυτή φέτος στις 11/12], θα είναι πολύ δυναμικές με την έννοια ότι ο κόσμος θα δει ποιες είναι οι ομοιότητες και οι διαφορές, αν υπάρχουν τέτοιες, από τον αρχαίο άνθρωπο στον σημερινό». Η κουβέντα έρχεται γρήγορα στους περίφημους γιατρούς της αρχαιότητας, τον Ιπποκράτη, τον Γαληνό, τον Διο­σκουρίδη, οι θεωρίες των οποίων φτάνουν μέχρι τους νεότερους χρόνους. «Η ολιστική ιατρική, την οποία υποτίθεται ότι ανακαλύπτουμε σήμερα, υπήρχε στην αρχαιότητα. Όταν πηγαίνει ο ασθενής στο Ασκληπιείο, οι δικοί του περιμένουν στον προθάλαμο και ο γιατρός του παίρνει ιστορικό για να του δώσει την κατάλληλη θεραπεία, όπως κάνει και σήμερα». 

Η έκθεση «ΙΑΣΙΣ. Υγεία, Νόσος, Θεραπεία από τον Όμηρο στον Γαληνό»  εγκαινιάζεται την Τετάρτη, 19 Νοεμβρίου, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Πράγματι οι πρωιμότερες γραπτές μαρτυρίες που έχουμε για την ελληνική θεραπευτική προέρχονται από τα Ομηρικά έπη, από τα οποία προκύπτει ότι οι ασθένειες ερμηνεύονταν ως σημάδια οργής του θεού, που οι άνθρωποι προσπαθούσαν να εξευμενίσουν με προσευχές, τάματα και θυσίες. Ευτυχώς από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. η φιλοσοφία άρχισε να ασκεί μια ιδιαίτερη επιρροή στην εξέλιξη της ιατρικής.

Τα καλυμμένα μέχρι τα εγκαίνια (18/11) με λευκά πανιά αγάλματα της Υγείας από την Κω και του Ασκληπιού και του Ιπποκράτη από την Ιταλία δεν βοηθούν στις εντυπώσεις. Όμως στην αίθουσα, από την πρώτη κιόλας ενότητα η έκθεση είναι μια συγκινητική αποκάλυψη. Μια βεντάλια περίπου 300 αρχαίων αντικειμένων από 41 μουσεία της χώρας  και του εξωτερικού (Κύπρος, Ιταλία, Γαλλία, Μ. Βρετανία, Δανία, Ολλανδία), απ’ αυτά που δεν βλέπουμε συχνά ή για να είμαστε ειλικρινείς, δεν προσέχουμε στα μουσεία.

Μια επισκόπηση της εξέλιξης των αρχαίων θεραπευτικών πρακτικών, από τη μαγικο-θρησκευτική θεραπεία στην ορθολογική, επιστημονική ιατρική έρχεται να προσφέρει η «Ίασις» εκθέτοντας περίπου τριακόσια αντικείμενα από σαράντα ένα ελληνικά κι ευρωπαϊκά μουσεία. Στην είσοδο θα μας προϋπαντήσει το άγαλμα της Υγείας από την Κω πλαισιωμένο από τους κατεξοχήν θεράποντές της, τον Ασκληπιό και τον Ιπποκράτη.

Μαρμάρινα αγαλμάτια του Ασκληπιού (δεξιά), του κατ’ εξοχήν θεραπευτή θεού της αρχαιότητας, και της Υγείας, κόρης του Ασκληπιού και προστάτιδας της υγείας. 3ος – 4ος αι. μ.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Ρόδου.

Η πρώτη ενότητα εστιάζει στην υγεία και την ατομική και δημόσια υγιεινή, παρουσιάζοντας μεταξύ άλλων αγγεία με αθλητές που πλένονται, στλεγγίδες, πήλινα στελέχη από τον πεισιστράτειο υδρευτικό αγωγό της Αθήνας. Η δεύτερη ενότητα αφορά τη νόσο κι εξετάζει τους παράγοντες που διαταράσσουν την ισορροπία του οργανισμού και οδηγούν σε ασθένειες σωματικές, ψυχικές αλλά και συλλογικές, όπως επιδημίες. Τη γιατρειά όμως θα τη… βρούμε στην ενότητα «Θεραπεία», η οποία ξεκινά από τα ομηρικά έπη και τις αναφορές τους στην αντιμετώπιση των πολεμικών τραυμάτων. Εδώ μάλιστα παρουσιάζονται δύο πήλινες πινακίδες της Γραμμικής Β΄ με καταγεγραμμένες τις έννοιες ιητήρ (γιατρός ) και φάρμακο. «Χρονολογείται 3.300 χρόνια νωρίτερα, στο 13ο αιώνα π.Χ.! Καθένα όμως από τα εκθέματα είναι από μόνο του θησαυρός. Για παράδειγμα, φέρνουμε τον λεγόμενο μαύρο­ Ασκληπιό, ένα έργο από βασάλτη­ που ανακαλύφθηκε το 1725 στο Λάτιο και δεν έχει μετακινηθεί ποτέ από τα Musei Capitolini». 

Στην ενότητα «Θεραπεία» προσεγγίζεται κατόπιν η θεουργική ιατρική και μέσα από αγαλμάτια, αναθήματα και ανάγλυφα μαθαίνουμε για τα περίφημα Ασκληπιεία, όπου συνέρρεαν οι ασθενείς αναζητώντας μια θαυματουργή θεραπεία με τη μέθοδο της «εγκοιμήσεως», προτού καταλήξουμε στην επιστημονική ιατρική, της οποίας η άσκηση τεκμηριώνεται μέσα από παραστάσεις αγγείων και ανάγλυφων αλλά και με εκθέματα όπως ιατρικά εργαλεία, δοχεία που περιείχαν φυτικά φάρμακα κ.ά.

Σώμα και ψυχή

Η υδρία που μας ήρθε από το Άμστερνταμ και απεικονίζει αθλητές να πλένονται στις κρήνες, μας εισάγει στους τρόπους υγιεινής διαβίωσης των αρχαίων μαζί με τις χάλκινες στλεγγίδες, τα δοχεία ούρησης για άνδρες και τα αρωματοδόχα αγγεία. Σε ένα από τα αγγεία όμως σε μαγνητίζει η αισθησιακή γυναικεία μορφή. Πόρνη που πλένεται με προσοχή, εξηγεί ο διευθυντής του μουσείου. Απέναντι ένα πήλινο χέρι με ένα τεράστιο σπυρί επάνω του και πιο κει ένα χάλκινο ετρουσκικό αγαλματίδιο με την αυτοκτονία του Αίαντα μας εισάγουν σε όσα διαταράσσουν την αρμονία του οργανισμού και οδηγούν στη νόσο: σωματική ή ψυχική.

Στα Ομηρικά έπη οι μέθοδοι ίασης και περιποίησης των πολεμικών τραυμάτων, λέει ο κ. Σταμπολίδης, αντιμετωπίζονταν με επιδέσεις και φυτικά φάρμακα. Μας δείχνει δυο πήλινες πινακίδες της Γραμμικής Β΄ «όπου καταγράφεται η λέξη “i-ja-te” (ιητήρ) γιατρός, ένας άνθρωπος με οικονομική επιφάνεια, και η λέξη “pa-ma-ko” (φάρμακο)» υποστηρίζοντας πως «ο άνθρωπος δεν ξεκίνησε με την έννοια της υγείας αλλά την έννοια της νόσου. Μεγαλώνοντας έβλεπε ότι στην κατάσταση που βρισκόταν τρώγοντας, πίνοντας, κυνηγώντας, κάποια στιγμή κάτι δεν πήγαινε καλά. Κι αυτό είτε ήταν εξωτερικό σωματικό, όπως ένας σπίλος, μια δερματική ασθένεια, ένα τραύμα, είτε εσωτερικό. Απ’ αυτά δημιουργήθηκε η ιστορία με την έννοια ίστημι, δηλαδή του γνωρίζειν. Ο άνθρωπος, βλέπετε, ενδιαφερόταν να διασώσει τη γνώση».

Οι αρχαίοι φαίνεται πως πρόσεχαν την υγεία τους. «Τα μινωικά παλάτια είναι αποδεδειγμένο ανασκαφικά ότι είχαν υδροδότηση και αποχέτευση. Ηταν οργανωμένα σε όλα». Τα στελέχη από τον Πεισιστράτιο υδρευτικό αγωγό της Αθήνας (τέλος του 6ου αι. π.Χ.) είναι η καλύτερη απόδειξη οργάνωσης της δημόσιας υγιεινής.

Στην έκθεση σχεδόν κάθε αντικείμενο «αφηγείται» τη δική του ιστορία. Από τη μανία, όπως εικονίζεται η τρέλα σε ένα αγγείο, μέχρι την προφητεία «αυτός που τον χτύπησε αυτός θα τον θεραπεύσει». Εδώ ο τραυματισμένος Τήλεφος της Μυσίας δέχεται με ανακούφιση τη φροντίδα του Οδυσσέα σαν του βάζει στην πληγή σκουριά από το δόρυ που τον λάβωσε. «Μας δείχνει ότι εκτός από τα βότανα της φύσης οι άνθρωποι τότε είχαν στη διάθεσή τους και μεταλλικά στοιχεία με τα οποία μπορούσαν να θεραπεύσουν».

Ολιστική ιατρική στα Ασκληπιεία

Από τα πιο όμορφα εκθέματα είναι και το αναθηματικό ανάγλυφο στο οποίο συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια του Ασκληπιού. Ο διευθυντής του μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης κ. Σταμπολίδης μάς «συστήνει» το σόι που εικονίζεται. Οι κόρες του Ασκληπιού: Υγεία, Ιασώ, Ακεσώ, Πανάκεια και οι δυο γιοι του Μαχάων και Ποδαλείριος (ξακουστοί γιατροί). Σε μια άλλη προθήκη, μικρά αντικείμενα που απαιτούν ένα δεύτερο ίσως και τρίτο βλέμμα, ξεδιπλώνουν το δικό τους δράμα. Όπως ο ασθενής με το κομμένο αυτί. Σε ένα μαρμάρινο μικρό τμήμα μόλις που διακρίνεις ξαπλωμένο σε κλίνη το σώμα και την κεφαλή ενός ασθενούς. «Η επέμβαση θεωρήθηκε επιτυχής» μας καθησυχάζει, γι’ αυτό άλλωστε έχουμε το ανάγλυφο.

Χάλκινη σικύα (βεντούζα) από τον τάφο του χειρουργού στην Πάφο.
Τέλη 2ου – αρχές 3ου αι. μ.Χ., Επαρχιακό Μουσείο Πάφου.

Τα Ασκληπιεία στα οποία γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην έκθεση ήταν ιερά – θεραπευτήρια όπου κατέφευγαν οι ασθενείς αναζητώντας την κατάλληλη θεραπεία ή το θαύμα. Η μέθοδος ήταν ένας τρόπος που θυμίζει σε πολλά την ολιστική ιατρική. «Η «εγκοίμησις» ήταν μια μέθοδος ιάσεως. Οι ασθενείς κοιμούνταν στον ναό περιμένοντας να εμφανιστεί στο όνειρό τους ο Ασκληπιός, υποδεικνύοντας τη θεραπεία ή παρέχοντας συμβουλές. Αργότερα αυτά ενσωματώθηκαν και στη χριστιανική πίστη. Ο Χαράλαμπος Μπακιρτζής που έχει τόση εμπειρία στα Βυζαντινά, έλεγε πως και οι χριστιανοί θεωρούσαν πως και με τον Αγιο Δημήτριο συνέβαιναν τα ίδια. Αν τον έβλεπαν στον ύπνο τους και τους προσπερνούσε, ο ασθενής ήταν καταδικασμένος. Αν σταματούσε μπροστά τους υπήρχε θεραπεία και αν τους άγγιζε πίστευαν πως θεραπεύονταν».

Το πάσχον μέλος

Όταν η επιστήμη σταματά, η ελπίδα πεθαίνει τελευταία. Τα δεκάδες πρωτότυπα αναθήματα που εικονίζουν ανάλογα με την περίπτωση το πάσχον μέλος του σώματος, μοιάζουν με κολάζ συγκίνησης. Πόδια, χέρια, μάτια, ανδρικά γεννητικά όργανα, κύστες, ακόμη κι ένα πήλινο ομοίωμα μήτρας, ετρουσκικά τα περισσότερα, καθρεφτίζουν ανθρώπινο πόνο μαζί και ελπίδα. Τάματα για τη θεϊκή επέμβαση αλλά και δείγματα ευγνωμοσύνης. Μαζί και μικρά πήλινα συμπλέγματα με σκηνές τοκετού (γεννούσαν καθιστές), κρανία όπως αυτό του 7ου αι. π.Χ. από τα Άβδηρα με μια τρύπα δίπλα στις κρανιακές ραφές, ενώ ένα παρόμοιο από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Χίου μαρτυρεί τραύμα από ατύχημα ή άσκηση βίας. Ολα εκπροσωπούν την επιστημονική ιατρική.

Ζεύγος πήλινων θερμοφόρων για το δεξί και αριστερό άκρο χέρι.
Τέλη 1ου αι. π.Χ. – αρχές 2ου αι. μ.Χ., Επαρχιακό Μουσείο Πάφου.

Οι εκπλήξεις δεν σταματούν. Το χάλκινο μητροσκόπιο (1ος - 2ος αι. μ.Χ.) με τα τρία έμβολα δείχνει πόσο πρωτοπόροι ήταν, όπως τα δόντια με τα χρυσά –σαν ταινίες–στηρίγματα. Οι πήλινες θερμοφόρες που θυμίζουν παιχνίδια σε σχήματα μελών του σώματος (πόδια, χέρια, ώμος, στομάχι κ.ά.) γέμιζαν από μια μικρή οπή με ζεστό νερό. Οι βεντούζες (σικύες) τους ήταν χάλκινες αλλά τα χειρουργικά εργαλεία (νυστέρια, λάμες, άγκιστρα) πανομοιότυπα. Πήλινα και μεταλλικά δοχεία που περιείχαν φάρμακα αναφέροντας το περιεχόμενο αλλά και το όνομα του κατασκευαστή συμπληρώνουν την έκθεση, ενώ τα περίεργα αγαλματίδια που απεικονίζουν σπλάχνα θυμίζουν τα πλαστικά ομοιώματα του μαθήματος ανατομίας για τους φοιτητές των ιατρικών σχολών.

Η ισορροπία των χυμών του σώματος

«Υπήρχαν και τότε όλα, όπως και σήμερα: οι πρακτικοί γιατροί, οι σοφές γειτόνισσες και οι μαίες, ο θεός και ο γιατρός. Έπρεπε να έρθουν οι Ίωνες φιλόσοφοι, δηλαδή οι μεγάλοι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, οι οποίοι παρατηρώντας τα φυσικά φαινόμενα, παρατηρούν και τα του σώματος. Στην προσπάθειά τους να δώσουν τις πρώτες έννοιες της ιατρικής, επειδή δεν υπήρχε ορολογία δανείζονται όρους από την πολιτική. Η ισονομία είναι η ισορροπία των χυμών του σώματος. Ο Αλκμαίων προηγείται του Ιπποκράτη, όμως ο Ιπποκράτης συστηματοποιεί τα πάντα και δικαίως θεωρείται ο πατέρας της ιατρικής», λέει ο κ. Ν. Σταμπολίδης.

Η φήμη των γιατρών, δημόσιοι ή ιδιωτικοί, εικονίζεται σε ταφικές στήλες, ψηφίσματα, σε νομίσματα που εκδόθηκαν για να τους τιμήσουν, όπως του Γάιου Στερνίνιου Ξενοφώντος από την Κω που υπήρξε προσωπικός ιατρός του αυτοκράτορα Κλαύδιου.

«Ενθάδε κείται η μαία και ιατρός Φανοστράτη. Που κανένα δεν έβλαψε και όλοι την αποζητούν τώρα που πέθανε» είναι από τα πιο συγκινητικά εκθέματα που βρέθηκαν στον Δήμο Αχαρνών. Αντίθετα στον μολύβδινο κατάδεσμο από τον Τάραντα, η κατάρα για 17 γιατρούς ενός εργαστηρίου της πόλης του Μεταποντίου προκαλεί ρίγη. «Να μην πάνε καλά οι εγχειρήσεις και να υποφέρει από ατυχία. Μάλλον ήταν άτυχος ο ασθενής -τιμωρός. Να ’χουμε την υγειά μας!».

«Προσπαθήσαμε να δώσουμε την ολότητα της υγείας, της ασθένειας και της θεραπείας αλλά και να πιάσουμε θέματα κοινωνικά, όπως ποια ήταν η θέση των γιατρών, αν χρηματίζονταν, αν είχαν αντιπάλους που τους καταριούνταν», διευκρινίζει ο καθηγητής Σταμπολίδης. Στον επίλογο της έκθεσης, λοιπόν, τιμάται η μνήμη των γιατρών μέσα από ποικίλα μνημεία που αναφέρονται στο έργο τους, όπως ενεπίγραφες ταφικές στήλες ή και τιμητικά ψηφίσματα για δημόσιους γιατρούς που ανταποκρίθηκαν στις έκτακτες ανάγκες της πόλης. «Υπήρχαν σταρ γιατροί όπως ο Ξενοφών από την Κω, ο προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Κλαυδίου, ο οποίος συγκέντρωσε μια τεράστια περιουσία και ήταν ο μόνος, μαζί με τον Ιπποκράτη, το πορτρέτο του οποίου φιγουράρισε στα νομίσματα της αρχαιότητας. Όπως ο Γ. Παπανικολάου του τεστ Παπ στα δεκαχίλιαρα των δραχμών...».

Την επιμέλεια της έκθεσης υπογράφουν ο διευθυντής του Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Καθ. Νίκος Σταμπολίδης και ο επιμελητής αρχαιοτήτων ΜΚΤ, Γιώργος Τασούλας. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 31/5.   

Info: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Νεοφύτου Δούκα 4 - Βασ. Σοφίας & Ηροδότου 1, 210 7228321-3, 19/11-31/5. 

Ώρες λειτουργίας: Δευτ., Τετ., Παρ., Σάβ. 10.00-17.00, Πέμ. 10.00-20.00, Κυρ. 11.00-17.00, www.cycladic.gr

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή, LiFO, Αθηνόραμα