Το γυαλί στην αρχαιότητα

  Κομψή, χειροποίητη πρόχους από φυσητό γυαλί, πιθανότατα συριακής προέλευσης Ρωμαϊκής  Περιόδου,περ. 300 μ.Χ. Ύ.: 17,5 εκ. Η τεχνο...

 

Κομψή, χειροποίητη πρόχους
από φυσητό γυαλί,
πιθανότατα συριακής προέλευσης
Ρωμαϊκής  Περιόδου,περ. 300 μ.Χ. Ύ.: 17,5 εκ.

Η τεχνολογία του γυαλιού συνίσταται σε δύο διακριτές διαδικασίες. Η πρώτη είναι η υαλοποιία που αφορά στην κατασκευή του υλικού και η δεύτερη είναι η υαλουργία, που αφορά στην κατεργασία του υλικού προκειμένου να παραχθούν συγκεκριμένα αντικείμενα.



Αν και υπάρχουν είδη φυσικού γυαλιού, όπως ο οψιανός, το γυαλί από το οποίο κατασκευάζονται τα αντικείμενα που χρησιμοποιούμε είναι συνθετικό υλικό. Για την παραγωγή του απαιτούνται πολύ υψηλές θερμοκρασίες (πάνω από 1300ο C) και τρία βασικά συστατικά: άμμος, ως κύρια ύλη, αλκάλια (σόδα και ποτάσα) και ασβέστιο.  


Οι τεχνικές κατεργασίας του γυαλιού είναι πολλές και διαφορετικές. Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τις τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχαιότητα προέρχονται από γραπτές πηγές, τη μελέτη των ίδιων των αντικειμένων καθώς και πειράματα που έχουν γίνει για τον τρόπο κατασκευής γυάλινων αντικειμένων. Αν και η έρευνα έχει προχωρήσει πολύ σε αυτό τον τομέα, ωστόσο, μας διαφεύγουν ακόμη αρκετές λεπτομέρειες.


Στην αρχαιότητα, το γυαλί καλυπτόταν από ένα πέπλο μυστηρίου και θεωρείτο ως υλικό με μαγικές ιδιότητες. Αρχικά μάλιστα ήταν ιδιαίτερα σπάνιο και πολύτιμο, τόσο όσο και ο χρυσός. 

Σφαιρικός αμφορίσκος,
κατασκευασμένος με την τεχνική του πυρήνα
από αδιαφανές γαλάζιο γυαλί,
Ελληνικό, Κλασικής Περιόδου (5ος αι π.Χ),Ύ.: 6,5 εκ. 

Στις γραπτές πηγές απαντούν τρεις όροι που φαίνεται πως σχετίζονται με το υλικό αυτό. Σε κείμενα της Γραμμικής Β γραφής συναντάμε τη λέξη «κύανος», που αναφέρεται στο γνωστό σκούρο μπλε, λαμπερό υλικό. Σε μεταγενέστερες πηγές συναντάμε τον όρο «λίθος χυτή» και «ύαλος», λέξη άγνωστης προέλευσης, η οποία και επικράτησε στο ελληνικό λεξιλόγιο.



Οι απαρχές της υαλουργίας

Ελάχιστα μας είναι γνωστά για τις πρώτες απόπειρες κατασκευής γυαλιού. Κατά πάσα πιθανότητα το γυαλί εφευρέθηκε στη Μεσοποταμία την 4η ή 3η χιλιετία π.Χ., αν και στην Αίγυπτο έχουν βρεθεί επίσης πολύ πρώιμα παραδείγματα. Τα πρώτα αγγεία εμφανίζονται γύρω στον 16ο αι. π.Χ. και είναι κατασκευασμένα με την τεχνική του πυρήνα. Από την εποχή αυτή, η τεχνολογία του γυαλιού εξελίσσεται εξαιρετικά αργά (ενδεχομένως και λόγω του κλειστού χαρακτήρα του επαγγέλματος του υαλουργού) και ουσιαστικά αλλάζει μόνο στα ρωμαϊκά χρόνια με την ανακάλυψη του φυσητού γυαλιού. 


Στην Ελλάδα γυάλινα αντικείμενα υπάρχουν ήδη από τη Μυκηναϊκή περίοδο, παρόλο που δεν έχουν εντοπιστεί ακόμη εργαστήρια. Στους πρώιμους ιστορικούς χρόνους οι Ασσύριοι και οι Φοίνικες φαίνεται πως είχαν τη σημαντικότερη θέση στην παραγωγή και διακίνηση γυάλινων αντικειμένων. Στον ελλαδικό χώρο, έχουν βρεθεί εξαιρετικά δείγματα υαλουργίας, όμως με εξαίρεση το πολύ σημαντικό εργαστήριο της Ρόδου, γνωρίζουμε ελάχιστα για την οργάνωση της παραγωγής.



Οι βασικές τεχνικές κατεργασίας

Η πιο διαδεδομένη μέθοδος κατεργασίας πριν την ανακάλυψη του φυσητού γυαλιού ήταν η τεχνική του πυρήνα, η οποία στο Αιγαίο άρχισε να διαδίδεται ευρύτερα από τα τέλη της Αρχαϊκής περιόδου και εξής. Η διαδικασία κατασκευής μπορεί να περιγραφεί συνοπτικά ως εξής: πάνω σε μία ξύλινη ή πιθανότατα μεταλλική ράβδο προσαρμοζόταν πυρήνας από πυρίμαχο υλικό (π.χ. πηλό), ο οποίος εμβαπτιζόταν σε λιωμένο γυαλί μέχρι να καλυφθεί η επιφάνειά του. Συχνά, ο υαλουργός χρησιμοποιούσε ταινίες από γυαλιά άλλων χρωμάτων, τις οποίες ενόσω βρίσκονταν ακόμα σε υγρή μορφή έσυρε με αιχμηρό εργαλείο ώστε να δημιουργηθεί συνδυασμός από ταινιωτά, κυματιστά ή τεθλασμένα σχέδια. Στο τέλος προσέθετε τις λαβές, το λαιμό και άλλα τμήματα του αγγείου που κατασκευάζονταν χωριστά.


Πολλά γυάλινα αγγεία που κατασκευάστηκαν με την τεχνική αυτή μιμούνται αντίστοιχα σχήματα της αγγειοπλαστικής όπως αμφορίσκους, αρύβαλλους, οινοχόες κ.α. Η εξαιρετική τους διατήρηση οφείλεται στο γεγονός ότι τα περισσότερα έχουν βρεθεί σε τάφους, όπου αναθέτονταν προφανώς ως προσωπικά αντικείμενα του νεκρού. Άλλωστε, τα γυάλινα σκεύη ήταν κατά κανόνα μικρά και περιείχαν αρωματικά έλαια που χρησίμευαν στον καλλωπισμό. Λόγω της σπανιότητάς τους, τα γυάλινα σκεύη ενδεχομένως υποδήλωναν και τον πλούτο του κατόχου τους. 


Εκτός από αυτή τη τεχνική του πυρήνα, την περίοδο αυτή εφαρμόζονταν και άλλες μέθοδοι κατεργασίας του γυαλιού: η τεχνική του μωσαϊκού, η χύτευση σε ανοιχτή μήτρα και η λάξευση. Κατά τα ελληνιστικά χρόνια, ξεκινούν έντονοι πειραματισμοί και επινοούνται νέοι τρόποι κατεργασίας, όπως η χρήση φύλλων χρυσού ανάμεσα σε στρώματα διαφανούς γυαλιού και η τεχνική του cameo (ανάγλυφη διακόσμηση με ανοιχτόχρωμο γυαλί πάνω σε σκουρόχρωμο βάθος). 


Η πιο σημαντική εξέλιξη στην ιστορία του γυαλιού είναι αναμφίβολα η ανακάλυψη της τεχνικής του φυσητού γυαλιού, που χρονολογείται στα ρωμαϊκά χρόνια, και συγκεκριμένα στα μέσα του 1ου αι. π.Χ. Η τεχνική του φυσητού γυαλιού, που πιστεύεται ότι αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στα εργαστήρια της Συρίας, ήταν κατά βάση η ίδια με αυτή που χρησιμοποιείται και σήμερα. Ο υαλουργός φυσούσε μέσα από ένα φυσητήρα το λιωμένο γυαλί, το οποίο διογκωνόταν και έπαιρνε το επιθυμητό σχήμα είτε με περιστροφή πάνω σε επίπεδη επιφάνεια είτε με χρήση μήτρας. 


Πρόκειται για μια πολύ απλούστερη μέθοδο, η οποία απελευθέρωσε τους τεχνίτες από τους περιορισμούς των άλλων τεχνικών και έδωσε τη δυνατότητα παραγωγής αμέτρητων νέων σχημάτων. Η απλοποίηση της τεχνικής και η εμφάνιση νέων τύπων οδήγησε στη μαζικοποίηση της παραγωγής και τη σημαντική μείωση του κόστους των γυάλινων αντικειμένων. Το γυαλί άρχισε να χρησιμοποιείται ευρύτατα στο εμπόριο αλλά και στον οικιακό εξοπλισμό, αφού τα γυάλινα σκεύη ήταν πιο εύχρηστα και καλαίσθητα από τα πήλινα ενώ προστάτευαν και διατηρούσαν με πιο αποτελεσματικό τρόπο τα υγρά.



Πηγή: Θεώνη Γεωργοπούλου, Κυκλαδικό Μουσείο