Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες: Αφιέρωμα στην Βυζαντινή Αμοργό - Μέρος 4ο

Χώρα Αμοργού [Credit: Αλεξ. Αραμπατζόγλου, τοπογράφος-μηχανικός]. Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή ...

Χώρα Αμοργού [Credit: Αλεξ. Αραμπατζόγλου, τοπογράφος-μηχανικός].

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή Αμοργό.

Διαβάστε εδώ το 2ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή Αμοργό.

Διαβάστε εδώ το 3ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή Αμοργό.

Η Χώρα της Αμοργού

Ο παραδοσιακός οικισμός της Χώρα Αμοργού, κτισμένος σε υψόμετρο 350μ., βρίσκεται σε κομβικό σημείο, στο κέντρο σχεδόν του νησιού. Ο πρώτος πυρήνας του οικισμού ανάγεται στην Μέση Βυζαντινή περίοδο και τοποθετείται στο βραχώδες ύψωμα «Κάστρο» και στις βόρειες και ανατολικές υπώρειες του Κάστρου, τα λεγόμενα «Βορεινά».

Με την κατάληψη του νησιού από τους Ενετούς το 1206/07, το Κάστρο οχυρώνεται και ο οικισμός επεκτείνεται στα νότια του Κάστρου. Την περίοδο αυτή δημιουργούνται οι εσωτερικές πλακόστρωτες πλατείες που φέρουν το όνομα «Λόζα» και η κεντρική λιθόστρωτος οδός που διασχίζει κατά μήκος τον οικισμό, η λεγόμενη «Μέση», «Πλατύστενο» ή «Καντιρίμι». Από τον κεντρικό αυτό δρόμο ξεκινούν και καταλήγουν όλα τα καλντερίμια του οικισμού, τα οποία σε ορισμένα σημεία τους είναι στεγασμένα από τον όροφο όμορης οικίας -στην τοπική γλώσσα "εμπροστιάδες"- που πιθανότατα κατασκευάστηκαν για προστασία των κατοίκων από τους πειρατές που λυμαίνονταν το νησί έως και τα μέσα του περασμένου αιώνα.

Τους δύο τελευταίους αιώνες της Ενετοκρατίας χρονολογούνται ο Κάτω Λάκκος, τοξωτή καμαροσκεπής υδατοδεξαμενή (15ος αι.), ο Θόλος, η Σάλα του Γαβρά, στο οποίο στεγάζεται η Αρχαιολογική Συλλογή της Αμοργού (16ος αι.).

Κάστρο Χώρας (απο το φωτογραφικό αρχείο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων).

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας (1537-1824) η Αμοργός, και ιδιαιτέρως η Χώρα, γνώρισε ημέρες οικονομικής ακμής και "εκκλησιαστικής αναγέννησης". Αυτό πιστοποιούν οι επιγραφικά τεκμηριωμένες ανακαινίσεις τόσο στη Μονής της Χοζοβιώτισσας και στα Μετόχια της, όσο και σε πολλούς ναούς της Χώρας. Στην ανακαίνιση των εκκλησιών συνέργησε η ακίνητη περιουσία, οι "κτήσεις" της Μονής εντός και εκτός Αμοργού, που παρείχαν την δυνατότητα εξαγοράς της θρησκευτικής ελευθερίας από τους Τούρκους Πασάδες.

Από τις τριάντα εκκλησίες της Χώρας, οι περισσότερες σώζουν επιγραφές ανακαινίσεως στα περίτεχνα μαρμαρένια περίθυρα, όπως ο άλλοτε ενοριακός δισυπόστατος ναός των Αγίων Πάντων (έτος ανακαίνισης 1640), ο μονόχωρος ναός των Αγίων Αποστόλων (έτος ανακαίνισης 1689 και 1762), ο μονόχωρος καμαροσκεπής ναός Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στα ριζά του Κάστρου στα Βορεινά (έτος ανακαίνισης 1744), Μετόχι έως το 1619 της ομώνυμης Μονής της Πάτμου, ο ναός της Αγίας Θεοδοσίας κοντά στην Απάνω Λόζα (έτος ανακαίνισης 1767), ο δίκλιτος τρουλαίος ναός της Κοιμήσεως Θεοτόκου, η σημερινή Μητρόπολη, στην Κάτω Λόζα (έτος ανακαίνισης 1689).

Ναός Ζωοδόχου Πηγής και Σάλα Γαβρά
[Credit: Π. Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]

Ναός Αγίων Πάντων (από το φωτογραφικό αρχείο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων)

Ναός Αγίου Ιωάννη Θεολόγου.
[Credit: Π. Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]

Ναός Αγίας Θεοδοσίας
[Credit: Π. Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]

Ναός Κοίμησης Θεοτόκου- Μητρόπολη
[Credit: Π. Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ναοί στην ύπαιθρο της Χώρας, όπως ο μονόχωρος καμαροσκεπής ναός της Αγίας Άννας στα νοτιοανατολικά της Χώρας της Αμοργού, πάνω ακριβώς στη νότια ακτή του νησιού, ο μονόχωρος καμαροσκεπής ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην περιοχή της Μονής της Χοζοβιωτίσσης που σώζει ενυπόγραφες τοιχογραφίες, ο μονόχωρος καμαροσκεπής ναός του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου που σώζει στα ανατολικά λείψανα προγενέστερης αψίδας και στα νότια ερείπια παλαιότερου τοίχου με ίχνη ζωγραφικού διακόσμου, ο μονόχωρος καμαροσκεπής ναός του Αγίου Αρτεμίου στα νοτιοδυτικά της Χώρας με κτητορική επιγραφή και τοιχογραφίες που χρονολογούνται στις αρχές του 18ου αιώνα και τέλος, ο μονόχωρος καμαροσκεπής ναός του Αγίου Αθανασίου με τοιχογραφίες που χρονολογούνται βάσει επιγραφής το 1701.

Ναός Αγίας Άννας.
[Credit: Π. Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]

Ναός Ευαγγελισμού στην περιοχή της Χοζοβιώτισσας
(από το φωτογραφικό αρχείο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων)

Στα ανατολικά της Χώρας σε εξαιρετικά δύσβατη περιοχή πάνω από τη νότια απόκρημνη ακτή της Αμοργού, βρίσκεται το πιο γνωστό μνημείο της Αμοργού, η Ιερά Σταυροπηγιακή Μονή Παναγίας της Χοζοβιωτίσσης. Η ίδρυση της Μονής ανάγεται σύμφωνα με μεταγενέστερα σιγίλλια και ένα εξαπτέρυγο του 1682, στα χρόνια του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού τον 11ο αι., ενώ έχει διατυπωθεί ότι το καθολικό της μονής χρονολογείται στην περίοδο της Εικονομαχίας. Η ονομασία Χοζοβιώτισσα, παραφθορά του ονόματος Χοζιβίτισσα ή Κοζιβίτισσα που αναγράφεται και στις επιγραφές των εικόνων, σχετίζεται με την τοποθεσία Χοζιβά ή Χόζοβο της Παλαιστίνης, όπου ήδη από την παλαιοχριστιανική περίοδο υπάρχουν μοναστήρια. Αξιοσημείωτη είναι η ομοιότητα της Μονής με το με τη Μονή του Αγίου Γεωργίου του Χοζεβίτου στο Wadi Qilt ως προς τη μορφή και τη θέση ανέγερσης του. Εκτός της ονομασίας Χοζοβιώτισσα η Μονή είναι γνωστή και με τις ονομασίες Νέα Μονή και Μονή των Σκαλών, ονομασίες που αναφέρονται στο Βρέβιον του μοναστηριού. Εντυπωσιακή είναι η αρχιτεκτονική του μοναστηριού. Το οκταόροφο κτίριο έχει διαστάσεις 40 μ. μήκος και πλάτος που δεν υπερβαίνει τα 5 μ. Στην εξωτερική όψη έχουν προστεθεί σε νεότερη εποχή αντηρίδες (σκάρπες). Στην μονή ο επισκέπτης εισέρχεται από τοξωτή θύρα που ανοίγεται στα ανατολικά και χρονολογείται την περίοδο της Ενετοκρατίας. Το οικοδόμημα περιτρέχει διάδρομος και κλίμακες με καμάρες και τόξα οικοδομημένα με πωρόλιθους από την Μήλο. Τα δάπεδα και οι ξυλοδεσιές είναι κατασκευασμένα από το τοπικό αγριοκυπάρισσο (φείδα).

Η μονή περιλαμβάνει το καθολικό της Μονής που ανήκει στον τύπο του μονόχωρου καμαμοσκεπούς ναού, κελλιά, τράπεζα, μαγειριά, φούρνους, αποθήκες (τα λεγόμενα σοδιαστικά, ωριό (ωρείον), η αποθήκη των δημητριακών τα δημητριακά, βοηθητικούς χώρους για το ζύμωμα του ψωμιού και την αποθήκευση της ξυλείας (κλαδαριό), πατητήρια, τα κελλάρια για το κρασί και το λάδι, ασβεστόλακους και δεξαμενές (γιστέρνες).

Ιερά Μονή Χοζοβιώτισσας
(από το φωτογραφικό αρχείο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων)

Στο Σκευοφυλάκιο της Μονής φυλάσσονται κειμήλια ιδιαίτερης αξίας, όπως φορητές εικόνες, εικονογραφημένα χειρόγραφα, εκκλησιαστικά κεντήματα και εκκλησιαστικά σκεύη, κάποια από τα οποία εκτίθενται από το 2007 στην έκθεση κειμηλίων που φιλοξενείται στη Μονή.

Μεταξύ των εικόνων οι παλαιότερες είναι δεσποτικές του Χριστού Παντοκράτορος και της Παναγίας Γλυκοφιλούσας γνωστής και ως Μαυρομμάτας στον τύπο της Καρδιώτισσας, οι οποίες έχουν χρονολογηθεί στο β΄ μισό του 14ου με αρχές του 15ου αιώνα, η εικόνα της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας με ασημένιο κάλυμμα έπου χρονολογείται στα τέλη του 16ου με αρχές του 17ου αιώνα. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η εικόνα που παριστάνει στο άνω τμήμα Δέηση με την Παναγία, τον Άγιο Γεώργιο ο Βαρσαμήτη και την Αγία Παρασκευή και στο κάτω τμήμα τρεχαντήρι με μοναχούς και πλήρωμα στη φουρτουνιασμένη θάλασσα που χρονολογείται μετά το 1619 και σήμερα εκτίθεται στην περιοδική έκθεση «Το Αιγαίο φλέγεται» στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου.

Έκθεση κειμήλιων Μονή Χοζοβιώτισσας
(από το φωτογραφικό αρχείο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων)

Έκθεση κειμήλιων Μονή Χοζοβιώτισσας. Εικόνα Δέησης και ναυαγίου.
[Credit: Π. Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]

Έκθεση κειμήλιων Μονή Χοζοβιώτισσας. Ευαγγελιστάρι.
[Credit: Π. Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]

Έκθεση κειμήλιων Μονή Χοζοβιώτισσας. Πατριαρχικό Σιγίλλιο.
[Credit: Π. Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]

Έκθεση κειμήλιων Μονή Χοζοβιώτισσας. Λειψανοθήκη .
[Credit: Π. Ρούσσος, φύλακας Αρχαιολογικού Μουσείου Αμοργού]

Πλούσια είναι και η συλλογή χειρογράφων που φυλάσσεται στο μοναστήρι. Ανάμεσα τους συγκαταλέγονται πατριαρχικά σιγίλλια που χρονολογούνται από τον 15ο έως τον 18ο αι., περγαμηνοί κώδικες χρονολογούμενοι από τον 10ο έως τον 15ο αι. και χάρτινοι που χρονολογούνται από τον 13ο έως τον 19ο αιώνα. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν οι Λόγοι του Μεγάλου Βασιλείου, ένα Ευαγγελιστάρι του 11ου αι., ένα Ευαγγελιστάρι του 13ου αι. και ένας μουσικός κώδικάς των τελών του 13ου αιώνα. Τέλος, εξαιρετικά είναι τα εκκλησιαστικά κεντήματα που φυλάσσονται στην μονή και χρονολογούνται τον 18ο και τον 19ο αι., αλλά και τα λειτουργικά σκεύη, όπως σταυροί και κάδοι αγιασμού, λειψανοθήκες κ.α.

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή Αμοργό.

Διαβάστε εδώ το 2ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή Αμοργό.

Διαβάστε εδώ το 3ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στην Βυζαντινή Αμοργό.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Αντ. Μηλιαράκης, Υπομνήματα περιγραφικά των Κυκλάδων νήσων κατά μέρος. Αμοργός, Σικάγο 1928, ανατύπωση Αμοργιανά 1 (Μάρτιος 1995).

Κ. Καλοκύρης, Έρευναι χριστιανικών μνημείων εις τας νήσους Νάξον, Αμοργόν και Λέσβον, Αθήναι 1960.

Λ. Μαραγκού, Η Μονή της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό, Αθήνα 1988.

M.Ch. Georgalli, The Morphology of Traditional Dwellings within an Insular Context : Amorgos, Greece, Traditional Dwellings and Settlements Review, 2 (1991).

M.Ch. Georgalli, From Rural Shelter to Chora’s Town Dwellings : Morphological Evolution of Traditional Buildings and Settlements on Amorgos, Los Angeles 1996 (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή).

Λ. Μαραγκού, Χώρα Αμοργού. Σύντομο οδοιπορικό στον χώρο και στον χρόνο, Κυκλάδες. Σύγχρονο εικαστικό οδοιπορικό, Αθήνα 1996.

Λ. Μαραγκού, Αμοργός Ι-Η Μινώα. Η πόλις, ο λιμήν και η μείζων περιφέρεια, Αθήναι 2002.

π. Θ. Συνοδινός, Σίφνιοι αγιογράφοι στην Αμοργό, Πρακτικά Β΄Διεθνούς Σιφναϊκού Συμποσίου, Σίφνος 27-30 Ιουνίου 2002, τ.Β’, Βυζάντιο, Φραγκοκρατία-Τουρκοκρατία-Νεότεροι χρόνοι, Αθήνα 2005, σ. 193-195.

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων